Tố Hữu viết bài thơ Khi con tu hú vào tháng 7 năm 1939 sau gần 100 ngày "ác mộng" bì cùm trong nhà lao Thừa Thiên. Không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật, tâm trạng nghệ thuật, đồng hiện qua 10 câu thơ lục bát da diết và ám ảnh. Cái mùa hè hơn 60 năm về trước ấy thật không bao giờ có thể quên!
Tiếng chim tu hú vọng qua song sắt nhà tù hay tiếng chim trong nỗi nhớ, trong hoài niệm?
Chim thì "gọi bầy", lúa chiêm "đang chín". Trái cây "ngọt dần". Âm thanh với hương vị ấy thể hiện nỗi nhớ đồng quê, nhớ làng xóm thân yêu. Chữ " đang chín" và ngọt dần" gợi tả thời gian lặng lẽ trôi qua.
Khi con tu hú gọi bầy
Lúa chiêm đang chín, trái cây ngọt dần
Giữa chốn ngục tù, người chiến sĩ trẻ vấn nhớ "tiếng ve ngân", nhớ màu "vàng" của bắp, nhớ cái màu "đào của nắng". Cảnh sắc đồng quê trong hoài niệm trào lên trong tâm hồn biết bao bình d, thân thiết, yêu thương:
Vườn râm dạy tiếng ve ngân
Bắp rây vàng hạt, đầy sân nắng đào
Có khao khát sống mới có nỗi nhớ ấy. Vần thơ đầy màu sắc, ánh sáng và âm thanh. Tiếng ve đầy tâm trạng. Ve không kêu mà "ngân". Sáu trăm năm về trước, Nguyễn Trãi lấy tiếng ve để nói về tình cảnh mùa hè:
Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương
Sau này, trong bài Việt Bắc, Tố Hữu lại viết:
Ve kêu rừng phách đổ vàng
Sau tiếng ve là màu "vàng" của bắp,là màu "đào" của nắng hiện lên. Chữ "đầy" gợi nắng đẹp, chan hòa, đầy sân và rực rỡ.
Nỗi nhớ trở nên bồi hồi : nhớ bầu trời xan, nhớ con diều sáo "lộn nhào" giữa cái mênh mông "cao rộng" của "từng không" mang ý nghĩa biểu tượng cho sự tung hoành và khát vọng tự do:
Trời xanh càng rộng càng cao
Đôi con diều sáo lộn nhào từng không.
Sáu câu thơ đầu làm hiện bức tranh đồng quê thân yêu. Thơ nên nhạc, nên họa. Ngôn từ trong sáng, tinh luyện. Mỗi chữ được dùng như được chắt lọc qua hồn quê, hồn thơ đậm đà:"đang chín","ngọt dần","dậy tiếng ve ngân"....
Trẻ trung và yêu đời, say mê và khát khao sống, khao khát tự do. Nhà thơ đang bị đày đọa trong ngục tối, nhưng "tinh thần ở ngoài lao" mới có cảm xúc, cảm hứng ấy.
Giọng thơ từ tha thiết chuyển thành uất hận sục sôi:
Ta nghe hè dậy bên lòng
Mà chân muốn đạp tan phòng, hè ôi!
Ngột làm sao, chất uất thôi
Con chim tu hú ngoài trời cứ kêu.
Mùa hè đã đến, mùa hè đang qua. Bao âm thanh đã "dậy bên lòng", thôi thúc, giục giã : "muốn đạp tan phòng" xà lim chật chột. Không cam chịu cảnh tù đày! Lòng uất hận dâng trào muốn phá tung chốn ngục tù chật chội và nhột ngạt. Mở đầu bài thơ và tiếng chim tu hú"gọi bầy", khép lại bài thơ là tiếng chim tu hú "ngoài trời cứ kêu". Tiếng chim vừa gợi nhớ gọi thương vừa giục giã lên đường chiến đấu.
Khi con tu hú là khúc ca tâm tình, là tiếng gọi đàn, hướng về đồng quê và bầu trời tự do với tất cả tình yêu và niềm khao khát cháy bỏng. Bài thơ ghi lại một nét đẹp bức chân dung tinh thần tự họa của người thanh niên cộng sản Tố Hữu thuở ấy. Để ta ngưỡng mộ và tin yêu
