“Những ngày thơ ấu” là cuốn hồi ký nổi tiếng của nhà văn Nguyên Hồng. Nổi bật trong đó là đoạn trích “Trong lòng mẹ” đã khắc họa chân thực những cay đắng, tủi cực của nhà văn khi còn thơ ấu. Đồng thời tác giả cũng muốn khẳng định tình yêu thương sâu nặng với người mẹ bất hạnh. Và hình ảnh nụ cười và nước mắt của cậu bé Hồng đã góp phần khắc họa điều đó.
Trong cuộc đối thoại với bà cô, Hồng đã suýt bật khóc khi được hỏi: “Hồng! Mày có muốn vào Thanh Hóa chơi với mợ mày không?”. Câu hỏi của bà cô đã khiến cậu nhớ đến mẹ. Hồng “tưởng đến vẻ mặt rầu rầu và sự hiền từ của mẹ tôi, và nghĩ đến cảnh thiếu thốn một tình thương yêu ấp ủ từng phen làm tôi rớt nước mắt”, toan trả lời có”. Nhưng rồi nhận ra những ý nghĩ cay độc của bà cô, cậu cố kìm nén những giọt nước mắt chực trào ra khi cậu nhớ đến mẹ. Có thể thấy, Hồng là một đứa trẻ nhạy cảm, việc sớm phải đối mặt với cuộc sống tự lập nên cậu đã trở nên mạnh mẽ, biết che giấu đi những cảm xúc thật sự của chính mình. Trước sự quan tâm bất thường của bà cô “gọi tôi đến bên, cười hỏi”, Hồng đã “nhận ra những ý nghĩa cay độc trong giọng nói và trên nét mặt khi cười rất kịch” ấy, nên “cúi đầu không đáp”. Không chỉ vậy, Hồng còn rất thông minh khi biết cách tự bảo vệ bản thân bởi những lời nói đó: “Tôi cũng cười đáp lại cô tôi: “Không! Cháu không muốn vào. Cuối năm thế nào mợ cháu cũng về”. Đó không phải là nụ cười hồn nhiên của một đứa trẻ nữa. Nụ cười ấy thể hiện cậu đã hiểu rõ tâm địa của bà cô muốn reo rắt vào suy nghĩ của mình những ý nghĩ xấu xa về mẹ. Rồi bà cô lại tiếp tục kể cho Hồng nghe những câu chuyện về mẹ. Khi cô thông báo cho Hồng về việc mẹ có em bé: “Cô tôi liền vỗ vai tôi cười mà nói rằng:
- Mày dại quá cứ vào đi, tao chạy cho tiền tàu. Vào mà bắt mợ mày may vá sắm sửa cho và thăm em bé chứ”.
Những lời nói của bà cô cứ ám ảnh lấy tâm trí của câu. Để rồi đáp lại lời ba cô, Hồng cười dài trong tiếng khóc, hỏi: “Sao cô biết mợ con có con?”. Nụ cười trong tiếng khóc thể hiện một sự tự vệ trước những lời lẽ mỉa mai, cay nghiệt của bà cô về mẹ của Hồng. Thương mẹ bao nhiêu, cậu càng cảm thấy căm ghét bà cô bấy nhiêu. Hình ảnh người cô đại diện cho những hủ tục đã đẩy Hồng và mẹ phải rơi vào hoàn cảnh chia cắt. Hồng không được sống cùng mẹ và hưởng sự chăm sóc của mẹ.Hình ảnh nụ cười của người cô và cậu bé Hồng được nhà văn đặt vào trong thế đối lập. Nếu nụ cười của người cô đại diện cho những ý nghĩ xấu xa, đen tối muốn réo rắt vào đầu một cậu bé lòng căm ghét người mẹ của mình. Thì nụ cười của cậu bé Hồng lại thể hiện một tâm hồn nhạy cảm, sớm hiểu chuyện và bao dung dành cho người mẹ của mình.Trái ngược với nụ cười là giọt nước mắt. Giọt nước mắt xuất hiện trong hai hoàn cảnh: trong cuộc đối thoại với bà cô và khi gặp lại mẹ. Khi người cô gọi Hồng đến và hỏi có muốn vào Thanh Hóa thăm mẹ. Thì cậu bé Hồng đã “cúi đầu xuống đất, lòng tôi càng thắt lại, khóe mắt tôi đã cay cay”. Câu hỏi của người cô đã gợi nhắc Hồng nhớ đến mẹ. Nỗi tủi thân, cô đơn khi không được sống trong tình yêu thương của cậu bị kìm nén bấy lâu chỉ chờ được bộc phát. Nhưng cậu đã đoán biết được ý nghĩ xấu xa của người cô. Chỉ đến khi nghe câu chuyện mẹ có em bé - hai tiếng “em bé” xoáy sâu vào tâm trí Hồng. Lúc này, nước mắt của cậu “đã ròng ròng rớt xuống hai bên mép rồi chan hòa đầm đìa ở cằm và ở cổ”. Và “cô tôi chưa dứt câu, cổ họng tôi đã nghẹn ứ khóc không ra tiếng”. Giọt nước mắt thể hiện những xót xa, tủi nhục mà Hồng phải chịu đựng. Cũng như sự nhớ nhung dành cho người mẹ. Đó cũng là sự căm tức những hủ tục đã chia cắt hai mẹ con của bé Hồng. Tất cả những dồn nén bấy lâu nay bộc lộ quan những giọt nước mắt.Đến khi gặp lại mẹ, Hồng dường như trở về là một đứa trẻ ngây thơ. Khi người mẹ “vừa kéo tay”, vừa “xoa đầu” và hỏi, thì Hồng òa lên khóc rồi cứ thế nức nở. Giọt nước mắt của sự đoàn tụ khiến người mẹ cũng sụt sùi theo: “Con nín đi! Mợ đã về với các con rồi mà” rồi cậu được mẹ “lấy vạt áo nâu thấm nước mắt cho”… Giọt nước mắt đã đưa cậu bé vào thế giới của tình mẹ, được tận hưởng niềm hạnh phúc “êm dịu vô cùng”, “những cảm giác ấm áp đã bao lâu mất đi bỗng lại mơn man khắp da thịt…”. Không còn là giọt nước mắt của cay đắng, tủi nhục như trước đó. Nước mắt lúc này là của niềm sung sướng, hạnh phúc vô bờ của Hồng khi được gặp lại mẹ sau nhiều ngày xa cách. Những giọt nước mắt của tình mẫu tử thiêng liêng.
Nước mắt, nụ cười là hai hình ảnh đã quá quen thuộc trong cuộc sống của con người. Nhưng khi nó xuất hiện trong tác phẩm văn học lại chứa đựng những ý nghĩa sâu sắc, góp phần thể hiện dụng ý nghệ thuật của nhà văn.
