Qua câu chuyện sống chết mặc bay của tác giả phạm duy tốn đã cho thấy rõ được nỗi thống khổ của người dân và mức độ lòng lang dạ thú của quan phụ mẫu. trong tình cảnh đê sắp vỡ, nhân dân phải chống chọi với sức nước, sức trời thì các quan phụ mẫu. người được xem là cha mẹ của nhân dân lại không đôn đốc, giúp đỡ nhân dân đắp đê ngăn lũ. những tên quan phụ mẫu ấy đã bị những lá bài hủy hoại tâm trí. chúng chỉ còn tâm trí để lao đầu vào tổ tôm, say mê chơi bài, mặc cho nhân dân khổ sở. chúng coi mạng sống của nhân dân như cỏ rác, không hề nghĩ đến nhân dân ra sao. chính lúc chúng ù to vì thắng ván bài lớn, đê vỡ lúc đó, nhân dân rơi vào cảnh nghìn sầu muôn thảm. nhà cửa, đê điều, ruộng đất, trôi đi vào cơn lũ. kẻ sống không có chỗ ở. kẻ chết không có nơi chôn. hành động của chúng là không thể chấp nhận được. qua những chi tiết trên đã cho thấy rõ được nỗi thống khổ, bất hạnh của nhân dân trong tác phẩm sống chết mặc bay và sự tàn độc, lòng lang dạ thú của những tên quan phụ mẫu

Mở đầu tác phẩm, tác giả đã xây dựng một tình huống độc đáo được đặt trong sự đối lập gay gắt. Một bên là tình cảnh vô cùng nguy khốn của dân chúng: "Gần một giờ đêm. Trời mưa tầm tã. Nước sông Nhị Hà lên to quá; khúc đê làng X thuộc phủ X xem chừng núng thế lắm, hai ba đoạn đê thẩm lậu rồi, không khéo thì vỡ mất". Tính mạng "con dân" cả vùng đang bị đe dọa nghiêm trọng. Quang cảnh hàng trăm ngàn con người đang ra sức chống chọi lại với cơn lũ thật khẩn trương, vất vả. "Kẻ thì thuổng, người thì cuốc, người đội đất, kẻ vác tre", "người nào người nấy lướt thướt như chuột lột". Một bên là cảnh quan huyện "kẻ cha mẹ của dân" có trách nhiệm đốc thúc dân chúng bảo vệ đê thì lại đang chễm chệ trong đình "cách đó chừng bốn năm trăm thước. Đình ấy cũng ở trong mặt đê, nhưng cao mà vững chãi, dẫu nước to thế nữa, cũng chẳng việc gì". Ngoài kia con dân đang chân lấm tay bùn, đem thân hèn yếu để chống chọi lại với sức nước thì trong đình "đèn thắp sáng trưng", "nha lệ lính tráng, kẻ hầu người hạ đi lại rộn rịp". Dường như ngoài kia và trong này là cả hai thế giới khác biệt hoàn toàn. Nếu ngoài kia là thảm cảnh thì trong này là thú vui. Ngoài kia gấp gáp khẩn trương, trong này thong dong nhàn nhã. Cái náo loạn đặt bên cạnh cái yên ả. Trái với "con dân" đang "trăm lo ngàn sợ", quan phụ mẫu "uy nghi chễm chện ngồi" như không hề hay biết đến tình trạng thảm thương của dân chúng. Dựng lên hai cảnh đối lập gay gắt đó, tác giả vạch trần thói vô trách nhiệm của bọn quan lại đương thời. Trong tình cảnh ấy, vô trách nhiệm chính là một tội ác.