Bài Tựa Trích diễm thi tập do tác giả Hoàng Đức Lương tự viết cho công trình sưu tầm những bài thơ có giá trị từ thời Trần đến thời Lê của mình. Đây là tuyển tập thơ gồm 6 quyển, ra đời sớm nhất ở nước ta và đá được khắc ván in thành sách dưới thời Hổng Đức do vua Lê Thánh Tông trị vi.
   Qua bài Tựa, tác giả nói rõ về quá trình tuyển chọn những bài thơ hay và thể hiện niềm tự hào, thái độ trân trọng cùng ý thức bảo tổn di sản văn học dân tộc của bản thân.
   Bố cục bài Tựa có thể chia làm hai đoạn:
   Đoạn 1: Từ đầu... đến không rách nát tan tành: Những nguyên nhân khiến cho thơ ca không được lưu truyền rộng rãi.
   Đoạn 2: Phần còn lại: Tác giả trinh bày lí do biên soạn sách; thuật lại quá trinh hoàn thành cuốn Trích diễm thi tập\ giới thiệu sơ lược nội dung và kết cấu của cuốn sách.
   Muốn hiểu được văn bản này, trước hết chúng ta phải tìm hiểu bài Tựa là gì?
   Tựa là bài viết thường được đặt ở đầu cuốn sách nhằm giới thiệu mục đích, nội dung, quá trình hình thành và kết cấu của cuốn sách. Bài Tựa có thể do tác giả tự viết, cũng có thể do một ai đó vì yêu quý, mến mộ tác giả, tác phẩm mà viết. Cuối bài Tựa thường ghi họ tên, chức tước của người viết và ngày tháng, địa điểm viết, phần này gọi là lạc khoản. Ngoài các nội dung trên, riêng bài Tựa cuốn Trích diễm thi tập còn cho biết đôi nét về thời đại, về quan niệm văn chương của tác giả.
   Lời văn trong bài Tựa có tính chất thuyết minh, có sự kết hợp giữa nghị luận với tự sự và mang đậm sắc thái trữ tình.
   Phần thứ nhất: Nguyên nhân khiến tha ca các thời đại trước thế kỉ XV không được lưu truyền lại đầy đủ.
   Tác giả Hoàng Đức Lương cho rằng: sở dĩ thơ ca các thời đại trước không được lưu truyền rộng rãi bởi sáu lí do, trong đó có bốn lí do chủ quan và hai lí do khách quan. Bốn lí do chủ quan là:
   Nguyên nhân thứ nhất: thi nhân mới nhận thấy và hiểu được cái hay, cái đẹp của thơ ca. Tác giả lấy một ví dụ cụ thể là đối với miếng ăn ngon (khoải chá), hay một tấm vải đẹp [gấm vóc), thì người thường cũng nhận biết, thưởng thức được vị ngon và vẻ đẹp. Nhưng đối với thơ ca được ví như sác đẹp ngoài cả sắc đẹp, vị ngon ngoài cả vị ngon, không thể đem mắt tầm thường, miệng tầm thường mà nếm được, ông khẳng định thơ ca là sản phẩm tinh thần rất đặc biệt, chi thi nhân là có thể xem mà biết được sắc đọp, ăn mà biết được vị ngon ấy thôi, vì thế làm cho thơ vân không lưu truyền hết ở trên đời.
   Nguyên nhân thứ hai. Nhiều người có học nhưng lại ít ai để ý đến thơ ca. Thơ ca của các tác giả thời Lí, Trần đã góp phần tô đẹp nến văn hiến Đại Việt, nhưng các bậc danh Nho làm quan to vì bận rộn công việc triều đình mà không rỗi thì giờ để biên tập, còn các quan viên cấp thấp vì lận đận lo về khoa trường nên không để ý, khiến thơ vân không lưu truyền hết ở trên đời.
   Nguyên nhân thứ ba: Người quan tâm đến thơ ca thi lại không đủ năng lực và tính kiên trì. Cũng có người đã tửng Sưu tập thơ ca, nhưng Vì thấy trách nhiệm nặng nề, rồi lượng sức mình yếu kém nên bỏ dở, khiến thơ văn không lưu truyền hốt ở trên đời.
   Nguyên nhân thứ tư: Chính sách quản lí in ấn của triều đinh quá ngặt nghèo. Chỉ nhà chùa mới được tự do khắc ván in kinh sách, còn các nhà Nho, nếu chưa được lệnh vua, không dám khác ván lưu hành, khiến thơ vân không lưu truyền hốt ở trên đời.
   Hoàng Đức Lương đã sử dụng phép liệt kê và phép quy nạp trong tập luận để thuyết minh và giải thích bốn nguyên nhân khiến thơ văn không lưu truyền hốt ở trên đời.
   Ngoài bốn nguyên nhân chủ quan nêu trên còn có hai nguyên nhân khách quan là: Thời gian làm huỷ hoại sách vở và binh lửa (chiến tranh, hoả hoạn,...) làm tiêu hủy thư tịch.
   Thời gian trôi qua đã quá lâu cộng thêm nạn binh lửa làm cho các văn bản bị tiêu huỷ. Tác giả so sánh và nhấn mạnh bằng những hình ảnh có sức gợi cảm lớn: bền như đả, như vàng, lại được quỷ thần phù hộ, cũng còn tan nát trôi chìm. Huống chi bản thảo sót lại, tờ giấy mỏng manh để trong cái níp cái hòm, trải qua mấy lần binh lửa, thì còn giữ mài thế nào được mà không rách nát tan tành ?
   Điều mà Hoàng Đức Lương gọi là trải qua bao cơn binh lửa là điều có thật. Đời Trần, năm 1371, quân Chiêm Thành có lần đánh chiếm ra tới Thăng Long, đã đốt phá, cướp bóc lấy đi nhiều giấy tờ, sách vở. Quân Minh năm 1407, khi sang xâm lược nước ta đã nhận được đạo chỉ của Minh Thành Tổ (hoàng đế triều Minh) về việc đốt phá, cướp bóc tất cả các di tích văn hoá, lịch sử ở nước ta như bia, kí, sách vở nói chung.  Ngoài ra hết thảy mọi sách vở, văn tự cho đến cả những loại sách ghi chóp ca lí dân gian hay sách dạy trẻ cũng bị đốt hết. Những bia đá do Trung Quốc dựng từ xưa đến nay thì chúng đều giữ gìn cẩn thận, còn các bia do nước Nam dựng thì chúng phá huỷ tất cả.
   Sáu lí do trên dẫn đến một thực trạng đau xót, làm tổn thương đến lòng tự tôn, lự hào dân tộc của tác giả.
   Phần thứ hai: Trinh bày lí do biên soạn sách; thuật lại quá trình hoàn thành Trích diễm thi tập-, giới thiệu nội dung và kết cấu của tác phẩm.
   Hoàng Đức Lương không trình bày lí do này ngay ở phần mở đầu mà ông lại đặt xuống sau phẩn một là vì muốn đưa người đọc đến nhận thức rằng: Trích diễm thi tập ra đời không phải do ý muốn chủ quan của tác giả, mà là do yêu cầu của thời đại. Vì thế nên tác giả trình bày thực trạng tinh hình di sản thơ ca Việt Nam thời bấy giờ trước, sau đó mới trình bày lí do biên soạn:
   Đức Lương này học làm thơ, chỉ trông vào thơ bách gia đời nhà Đường, còn như thơ vấn thời Lí, Trần thì không khảo cứu vào đâu được. Mỗi khi nhặt nhạnh ở giấy tàn, vách nát được một vài câu, thường cầm sách than thở, có ý đổ lỗi bậy cho hiền nhân quản tủ lúc bấy giờ. Than ôi! Một nước văn hiến, xây dựng đã mấy trăm năm, chẳng lẽ không có quyển sách nào có thể làm căn bản, mà phải tìm xa xôi để học thơ vân đời nhà Đường. Như thế chả đáng thương xót lắm sao!
Tác giả bộc lộ tâm trạng đau xót của minh trước hiện trạng đáng buồn của đất nước. Từ những suy ngẫm tâm huyết như trên, tác giả đã bắt tay vào SƯU tầm thơ ca, tuyển chọn thành cuốn Trích diễm thi tập.
   Hoàng Đức Lương thuật lại quá trinh làm cuốn sách này và giới thiệu so lược về nội dung, kết cấu của cuốn sách. Việc Sưu tầm thơ ca hết sức khó khăn, vất vả. Trước hết, các thư tịch cũ không còn, tác giả phải nhặt nhạnh ở giấy tàn, vách nát, tìm tòi khắp nơi, thu lượm thêm thơ ca của các vị hiện đang làm quan trong triều rổi phân loại và chia thành sáu quyển, gồm hai phần: phần chính là thơ ca của các tác giả từ thời Trần đến đầu thời Lê; phẩn Phụ lục là một số bài thơ do tác giả sáng tác với mục đích là để làm sách dạy trong gia đình. Hoàng Đức Lương khiêm nhường bày tỏ: Tôi không tự lượng sức mình, muốn sủa lại điều lỗi cũ, quên ràng sách cũ không còn bao nhiêu trách nhiệm nặng nề mà tài hèn sức mọn, tìm quanh hỏi khắp nhưng số thơ thu lượm được cũng chỉ là một hai phần trong số muôn nghìn bài. Tôi còn thu lượm thêm thơ của các vị hiện đang làm quan trong triều, chọn lấy bài hay, chia xếp theo từng loại, được sâu quyển, đặt tên sách là “Trích diễm thi tập". Ở cuối các quyển ấy, mạn phép phụ thêm những bài vụng về do tôi viết, cốt để làm sách dạy trong gia đình. Rồi những người thích bình phẩm thơ ca sẽ đem truyền rộng, may ra tránh dược lời chỗ trách của người đời sau, chẳng khác gì hiện nay ta chê trách người xưa vậy.
   Bài Tựa "Trích diễm thi tập” được tác giả Hoàng Đức Lương trình bày một cách sáng sủa và lôgíc. Cái tài và cái tâm của ông đã góp phẩn to lớn vào việc bảo tổn di sản thơ ca của dân tộc. Đây là một công trình văn học có giá trị, góp phần tôn vinh nền văn hiến lâu đời của quốc gia Đại Việt.