Nhà nghiên cứu Phan Thị Hồng từng nhận xét: “Người anh hùng sử thi Tây Nguyên như những pho tượng sừng sững, sống động, hiên ngang, con người hiển hách luôn sát cánh với cộng đồng”. Thật vậy, bằng trí tưởng tượng phong phú, bay bổng, lãng mạn, đồng bào Ê- đê Tây Nguyên thời cổ đại đã sáng tạo nên Đăm Săn - một trong những tác phẩm sử thi tiêu biểu nhất trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam.
Tiêu biểu là trích đoạn “Chiến thắng Mtao Mxây” đã vẽ lên một bức chân dung rõ nét nhất về người anh hùng sử thi Đăm Săn với sức mạnh, tài năng và vẻ đẹp phi thường, tiêu biểu cho tinh thần, ý chí, khát vọng của cả cộng đồng.
Sau khi lấy Hơ Nhị, Hơ Bhị, Đăm Săn trở thành tù trưởng giàu có và hùng mạnh nhất vùng. Tù trưởng Sắt Mơtao Mxây lừa lúc ĐS cùng các nô lệ xuống song bắt cá, lên rừng săn bắn đã kéo người tới cướp phá buôn làng của chàng, bắt cóc Hơ Nhị. Đối với người Ê-Đê theo chế độ mẫu hệ, việc bị kẻ thù cướp mất vợ là một nỗi sỉ nhục của cả cộng đồng. Đăm Săn phải chiến đấu với kẻ thù để để chứng tỏ sự hùng mạnh của mình, giành lại người vợ, bảo vệ danh dự của bản thân và bộ tộc, bảo vệ cuộc sống bình yên cho gia đình cũng như của cả buôn làng.
Vẻ đẹp của Đam Săn hiện rõ ngay từ khi chàng bước chân vào lãnh địa của Mtao Mxây. Nếu như Mtao Mxây đớn hèn lừa lúc Đăm Săn không có nhà đến bắt Hơ- Nhị và cướp phá buôn làng của chàng thì Đăm Săn hoàn toàn ngược lại. Chàng khiêu chiến với kẻ thù một cách quang minh chính đại với tư thế đường hoàng, sự dũng cảm và bản lĩnh vô song. Chàng tới tận chân cầu thang nhà kẻ thù mà dõng dạc khiêu chiến “Ơ diêng! Ta thách nhà ngươi xuống đây đọ đao với ta đấy”.
Còn Mtao Mxây được miêu tả khá chi tiết về ngoại hình, trang bị, trang phục. và cử chỉ: “Hắn đóng một cái khố sọc gấp bỏ múi, mặc một cái áo dày nút”, “khiên hắn tròn như đầu cú, gươm hắn óng ánh như cái cầu vồng”. Nhưng đối lập với bề ngoài sang trọng và dũng mãnh đó, Mtao Mxây thực chất chỉ là một kẻ nhút nhát đớn hèn. Dù được trang bị đầy đủ, và đang ở giữa buôn làng của hắn, hắn tỏ ra khiếp nhược: “hắn đi từ nhà trong ra nhà ngoài, dáng tần ngần do dự, mỗi bước mỗi đắn đo”. Nỗi lo sợ của hắn lớn đến mức hắn phải thú nhận: “Ta sợ ngươi đâm ta khi ta đang đi lắm”.
Đáp lại, Đăm Săn đã bộc lộ sự khinh bỉ kẻ thù bằng tinh thần thượng võ của mình: “Sao ta lại đâm ngươi khi ngươi đang đi nhỉ? Ngươi xem, đến con lợn nái của nhà ngwoi dưới đất, ta còn k thèm đâm nữa là”.
Qua cách miêu tả song hành hai tù trưởng, ta bước đầu có thể cảm nhận, Mxây yếu đuối, đớn hèn, nhát sợ bao nhiêu thì ĐS đàng hoàng, giàu tinh thần thượng võ và tràn đầy dũng khí bấy nhiêu.
Bước vào cuộc giao đấu, ở hiệp thứ nhất, với tinh thần thượng võ, Đăm Săn nhường cho địch thủ quyền chủ động tấn công nhưng Mtao Mxây lại hèn nhát đùn đẩy, trì hoãn. Đến khi không thể thoái thác được nữa, Mtao Mxây múa khiên, tiếng khiên của hắn nghe thật tức cười:“kêu lạch xạch như quả mướp khô.”. Sử dụng biện pháp nghệ thtuật so sánh đậm chất dân gian, tác giả đã cho ta thấy sự chậm chạp, vụng về, kém cỏi của Mtao Mxây.
Còn Đăm Săn, với bản lĩnh của người anh hùng chiến trận, khi Mxây múa khiên, chàng chỉ bình tĩnh đứng xem mà không hề nhúc nhích. Chứng kiến sự kém cỏi, bất tài của kẻ thù, chàng tỏ rõ thái độ khinh thường, chế nhạo. Chàng dập tắt nhuệ khí của hắn bằng màn múa khiên như phô diễn tất cả sức mạnh, vẻ đẹp và sự dũng mãnh “Một lần xốc tới chàng vượt một đồi tranh. Một lần xốc tới nữa, chàng vượt một đồi lồ ô. Chàng chạy vun vút qua phía đông, vun vút qua phía tây”. Sử dụng nghệ thuật so sánh tăng cấp và khoa trương, tác giả dân gian ngợi ca sức mạnh của ĐS ngang sức mạnh tự nhiên. Khi Đăm Săn múa khiên, tốc độ di chuyển của chàng nhanh đến mức chỉ có thể đo đếm bằng những không gian rộng lớn, chỉ được thê rhiện bnằg những động từ mạnh mẽ, tiết tấu dồn dập.
Trước sức mạnh phi phàm đó của Đăm Săn, Mtao Mxây trở nên hoảng loạn chạy trốn và nhanh chóng đuối sức. Hắn “bước cao bước thấp chạy hết bãi đông sang bãi tây” và vung dao chém lại chàng nhưng chỉ trúng một cái chão cột trâu.
Hiệp giao đấu thứ nhât, chàng dũng sĩ Đăm Săn hoàn toàn làm chủ thế trận, tự tin phô diễn bản lĩnh và sức mạnh của mình. Mxây rơi vào thế bị động, buộc phải phơi bày bản chất hèn nhát, bất tài, kém cỏi, sự vụng về, yếu đuối đến thảm hại của mình.
Bước vào hiệp đấu thứ hai, Mtao Mxây cầu cứu Hơ- Nhị quăng một miếng trầu, vật thần kì có thể tăng thêm sức mạnh. Nhưng ĐS đã nhanh nhẹn và khéo léo giành được. Nhờ đó, sức mạnh của ĐS tăng lên gấp bội, chàng lại vung khiên múa đánh đuổi kẻ thù: “chàng múa trên cao, gió như bão. Chàng múa dưới thấp, gió như lốc… Khi chàng múa chạy nước kiệu, quả núi 3 lần rạn nứt, 3 đồi tranh bật rễ bay tung” .
Lần múa khiên thứ hai của chàng còn ghê gớm hơn bởi dồn chứa sức mạnh trừng phạt. Đăm Săn đã hoá thành những ngọn gió- bão – lốc. Bước chân, mũi giáo, chiếc khiên, cả thân hình lực lưỡng và khí thế bừng bừng, sôi sục của Đăm Săn đã làm xáo động núi rừng ... Chòi lán đổ, cây cối chết, núi rạn, đồi tranh tung gốc ... Và cây giáo thần của Đăm Săn nhằm vào đùi, vào người Mtao Mxây mà phóng tới, lần nào cũng đâm trúng nhưng không thủng được da thịt của Mxây.
Như vậy, ở hiệp đấu thư hai, Đắm Săn dũng mãnh thể hiện uy lực và sức mạnh của mình, nhưng k thể hạ gục Mxây. Không hổ danh là tù trưởng Sắt, sức mạnh của Mxây là ở những trang bị bảo về tối tân, cụ thể là bộ giáp sắt. Nó đã khiến cho ĐS k thể kết thúc trận đấu theo ý mình, mặc dù chàng hơn hắn Mxây sức khoẻ, sự nhanh nhẹn, khéo léo và long can đảm. Trận chiến đã lên đến đỉnh điểm, Đăm Săn thấm mệt nhưng trận chiến vẫn bất phân thắng bại.
Bước sang hiệp giao đấu thứ ba, Đăm Săn vừa chạy, vừa mộng thấy ông trời. Chàng cầu cứu ông trời và được ông trời chỉ dẫn. Đăm Săn như bừng tỉnh, trở nên nhanh nhẹn, quyết liệt và dứt khoát. Nhanh như chớp chàng “chộp ngay lấy cái chày mòn ném trúng vành tai Mtao Mxây, khiến cho cái giáp của MtaoMxây tức thì rơi xuống loảng xoảng”.
Như vậy, một vật dụng sinh hoạt bình thường, quen thuộc trong đời sống cũng có thể trở thành vũ khí thần kì trợ giúp cho người anh hung chiến thắng. Sáng tạo nên chi tiết kì ảo thú vị này, tác giả dân gian đã huyền thoại hoá người anh hùng sử thi để ca ngợi chàng. Việc Đăm Săn được ông trời giúp đỡ không hạ thấp tài năng của chàng mà trái lại càng tăng thêm thanh thế uy danh của Đăm Săn. Nó thể hiện mối quan hệ gần gũi, thân tình của chàng với thần linh. Nó cũng chứng tỏ cuộc chiến của chàng là cuộc chiến chính nghĩa nên được thần linh trợ giúp. Tuy nhiên, ông trời không trực tiếp ra tay diệt trừ Mxây, mà chỉ là người mách nước, hỗ trợ; ĐS phải dùng chính sức mạnh và lòng can đảm của mình để chiến đấu và chiến thắng.
Bộ giáp sắt k còn, Mxây trở nên hoảng loạn, tháo chạy và ẩn náu ở cả những nơi hôi hám, bẩn thỉu nhất là chuồng lợn, chuồng trâu. Bị Đăm Săn truy đuổi, Mxây cất lời cầu xin Đăm Săn, hứa sẽ cúng voi cho chàng. Chi tiết này cho thấy Mxây k chỉ tầm thường kém cỏi, mà còn là kẻ đớn hèn đến thảm hại. Vì mạng sống, Mxây đã coi rẻ danh dự của chính mình.
Tuy nhiên, Đăm Săn không hề khoan nhượng. Chàng kể tội, kết án kẻ thù rồi “đâm phập một cái, cắt đầu Mtao Mxây bêu ngoài đường”. Không thể coi đó là hành động của một kẻ tàn bạo, khát máu. Bởi lẽ, đó là lối hành xử quen thuộc, thường thấy ở các thủ lĩnh anh hùng thời cổ đại khi kẻ thù xúc phạm tới danh dự, điều thiêng liêng, cao quý nhất của họ. Hàng loạt những hình ảnh so sánh trong đoạn trích cho thấy rõ sự tương phản giữa ĐS với kẻ thù, làm nổi bật lên sự hào hùng của chàng và sự thảm hại Mtao Mxây.
Có thể nói, ở hiệp đấu thứ ba, ĐS hiện lên với vẻ đẹp của một anh hùng chiến trận với tài năng và sức mạnh phi thường. Tầm cỡ, sức vóc, vẻ đẹp của chàng chỉ có thể được đo bằng những hình ảnh kì vĩ, lớn lao trong thiên nhiên, vũ trụ, và gắn liền với nó là các thủ pháp lien tưởng, thậm xưng độc đáo, mang đậm màu sắc sử thi.
Cuộc đối thoại giữa Đăm Săn với dân làng Mtao Mxây sau khi chiến thắng.
Sau khi giết chết kẻ thù, Đăm San không hề có bất cứ hành động nào làm tổn hại tới tôi tớ, dân làng của Mtao Mxây, không hề có việc chàng trả thù, tàn sát buôn làng của hắn cho hả dạ lòng, hả dạ, cũng k có chuyện cướp bóc, bắt bớ hay đốt phá.
Với mong muốn đưa dân làng của Mtao Mxây về hoà nhập với bộ tộc của mình để cùng nhau xây dựng một cộng đồng lớn mạnh. Bằng tấm lòng nhân ái, vị tha, Đăm Săn đã chủ động đề nghị, thuyết phục dân làng của Mtao Mxây về với bộ tộc của mình. Chàng đã ba lần đích thân kêu gọi họ đi theo mình, mỗi lần lời gọi, cách gọi lại có sự biến đổi ngày càng tha thiết hơn.
Điều đó cho thấy tình cảm chân thành và mong muốn tha thiêt của chàng. Vẻ đẹp của Đăm Săn là vẻ đẹp của tấm làng cao thượng, vị tha với mục đích chiến đấu mang đậm tính nhân văn. Là một tù trưởng anh hùng, điều mà Đăm Săn quan tâm tới không chỉ là danh dự của cá nhân, hạnh phúc của gia đình, mà với chàng, điều quan trọng nhất là sự giàu có, phát triển của cộng đồng thị tộc.
Cảm phục trước khí phách anh hùng, tài năng, sức mạnh và đức khoan dung của chàng, dân làng, tôi tớ của Mtao Mxây đã hưởng ứng lời kêu gọi, thuyết phục đó. Phát huy cao độ vai trò của nghệ thuật so sánh phóng đại, kết hợp với lối kết cấu câu đối xứng, tác giả đã miêu tả cảnh dân làng Mtao Mxây khi tự nguyện đi theo Đăm Săn về với bộ tộc của chàng: “Đoàn người đông như bầy càtong, đặc như bầy thiêu thân, ùn ùn như kiến như mối… Tôi tớ mang của cải về nhiều như ong đi chuyển nước, như vò vẽ đi chuyển hoa, như bầy trai gái đi giếng làng cõng nước”.
Điều này chứng tỏ dân làng, tôi tớ của Mtao Mxây không mấy quan tâm đến cái chết của y, họ chỉ mong có một cuộc sống ổn định trong một cộng đồng ngày một đông hơn, giàu hơn, hùng mạnh hơn. Mọi người đi theo Đăm Săn, tôn vinh chàng vì chàng đã giúp cho khát vọng của họ trở thành hiện thực.
Còn Đăm Săn, ban đầu chàng khiêu chiến với Mxây là để cướp lại người vợ của mình. Nhưng khi đã chiến thắng kẻ thù, dường như chàng quên hẳn động cơ ban đầu, chỉ say sưa với oai danh lừng lẫy của mình và sự hung mạnh của bộ tộc.
Đây chính là một trong những đặc điểm của nhân vật sử thi: hành động có vẻ như xuất phát từ mục đích cá nhân, nhưng lại hoàn toàn phù hợp với khát vọng, lý tưởng của cộng đồng: hướng tới cuộc sống hoà hợp, thịnh vượng. Ở đây, khát vọng, quyền lợi giữa cá nhân người anh hùng với khát vọng, quyền lợi của cả cộng đồng có sự thống nhất cao độ. Vẻ đẹp của người anh hùng vì thế càng trở nên rực rỡ hơn, toàn diện hơn.
Quang cảnh lễ ăn mừng chiến thắng của bộ tộc Đăm Săn.
Chiến thắng MM là một trong những chiến công vang dội nhất của Đăm Săn. Tiêu diệt kẻ thù, Đăm Săn đã “xéo nát đất đai của một tù trưởng nhà giàu”, đòi lại danh dự, bảo vệ được hạnh phúc của gia đình và đem lại sự phát triển, phồn vinh cho bộ tộc. Không những thế, với chiến thắng này, danh tiếng của chàng cũng “lớn lên như sông nước, cao lên như cây rừng, không còn ai bì kịp”. Chính vì thế, để xứng đáng với chiến công, chàng và thị tộc của mình đã tổ chức một lễ ăn mừng chiến thắng thật linh đình.
Lễ ăn mừng chiến thắng là một chuỗi những ngày hội dài “kéo dài hết mùa khô” và được tổ chức: linh đình và sang trọng; đông vui, nhộn nhịp; gắn với những phong tục tập quán của đồng bào Ê- đê Tây Nguyên. ĐS đứng ra mời gọi mọi người: "Hỡi anh em trong nhà, hỡi bà con trong làng ! Xin mời tất cả đến với ta. Chúng ta sẽ mở tiệc ăn mừng năm mới ". Những chi tiết miêu tả tiếng chiêng vô cùng ấn tượng: “hãy đánh lên các chiêng có tính âm vang, những chiêng có tiếng đồng tiếng bạc… Hãy đánh lên tất cả cho ở dưới vỡ toác các cây đòn ngạch, cho ở trên gãy nát các cây xà ngang, cho tiếng chiêng vang vọng khắp đó đây…”. Tất cả các âm thanh của dân tộc được huy động ở cường độ cao, đó là âm thanh của chiến thắng và niềm vui. Nó vừa biểu thị sự sung túc, giàu có của buôn làng ĐS, vừa phô diễn uy danh và sức mạnh của tù trưởng.
Quang cảnh trong nhà Đăm Săn: "Nhà Đăm Săn đông nghịt khách. Tôi tớ chật ních cả nhà". Chàng đã trở nên giàu có đến mức của cải ê hề: „thịt lợn thịt trâu ăn k ngớt, máu bò máu trâu đọng đen khắp sàn hiên, dây cồng dây chiêng chăng như mạng nhện“ . Uy danh của chàng khiến cho thần linh cũng phải nể phục, và các tù trưởng bạn phải ngưỡng mộ: „
Những chi tiết trên chứng tỏ cuộc chiến đấu của Đăm Săn không chí có mục đích riêng giành lại vợ mà còn thể hiện sức mạnh của cả cộng đồng. Đoạn kể là khúc khải hoàn ca của bộ tộc Đăm Săn cho ta thấy sự phát triển, giàu có, hùng mạnh của bộ tộc Đăm Săn sau khi chàng giành chiến thắng.; tô đậm và khắc sâu ý nghĩa thời đại của chiến tranh bộ tộc trong sự phát triển của cộng đồng.
Hình tượng Đăm Săn trong lề ăn mừng chiến thắng.
Miêu tả lễ ăn mừng chiến thắng, tác giả dân gian không chỉ tô đậm tầm vóc của tù trưởng Đăm Săn mà còn tôn vinh, đề cao người anh hùng trong sự phát triển của cộng đồng.
Là niềm tự hào của bộ tộc, là kết tinh vẻ đẹp, tài năng, ý chí của cả cộng đồng, trong lễ ăn mừng chiến thắng Đăm Săn hiện lên thật đẹp, thật phi thường. Dáng nằm của chàng thật thảnh thơi, đầy uy quyền. "Chàng năm trên võng, tóc thả trên sàn, hứng tóc chàng là một cái nong hoa".
Việc ăn uống của chàng cũng khiến mọi người phải kinh ngạc: : "Chàng Đăm Săn uống không biết say, ăn không biết no, chuyện trò không biết chán".
Ngoại hình của chàng được miêu tả như là sự hội tụ của những gì đẹp đẽ, lớn lao, kì diệu nhất: "Ngực quấn chéo một tấm mềm chiến, tai đeo nụ, sát bên mình nghênh ngang đủ giáo gươm, đôi mắt long lanh như mắt chim ghếch ăn hoa tre.
Bắp chân chàng to bằng cây xà ngang, bắp đùi chàng to bừng ống bễ, sức chàng ngang sức voi, hơi thở của hàng ầm ầm tựa sấm dậy".
Chàng được cả cộng đồng ngưỡng vọng, tôn vinh, ngợi ca với những điệp khúc hào hùng: “danh vang đến thần, tiếng lừng khắp núi, đâu đâu cũng nghe danh tiếng ĐS”.
Sử dụng một loạt những thủ pháp nghệ thuật thường thấy trong sử thi như so sánh, phóng đại, tác giả sử thi đã miêu tả một cách trực tiếp, toàn diện từ vẻ đẹp thể chất đến vẻ đẹp tài năng, từ ngoại hình đến tính cách của người anh hùng tù trưởng Đăm Săn. Đó là người anh hung “đầu đội khăn nhiễu, vai mang nải hoa, đánh đâu đập tan đó, vây đâu phá nát đó”. Vẻ đẹp ấy chỉ có thể xuất hiện trong sử thi anh hùng, và chỉ có ngôn ngữ sử thi mới đem lại những vẻ đẹp độc đáo đến thế.
Cuộc chiến giành lại vợ trong đoạn trích không chỉ là cuộc chiến vì danh dự, vì hạnh phúc riêng của tù trưởng Đăm Săn mà còn vì sự thịnh vượng và hùng mạnh của cộng đồng. Vì thế, thái độ của tác giả dân gian luôn tràn đầy long tự hào, sự ngưỡng mộ. Đăm Săn không chỉ là anh hùng chiến trận mà còn là anh hung văn hoá. Bằng lời kể chuyện hấp dẫn cùng ngôn ngữ miêu tả khoa trương, tác phẩm đã tạo được dấu ấn đặc sắc của sử thi. Có thể thấy rằng, sử thi anh hùng Đăm Săn đã trở thành di sản quý báu của Tây Nguyên và dân tộc Việt Nam, đánh dấu thời đại sử thi rực rỡ với vẻ đẹp “một đi không trở lại”.
