Bài thơ là những lời tự khuyên mình song có ý nghĩa giáo dục sâu sắc. Đó là sự thành công muốn có được phải qua rèn luyện và rèn luyện không ngừng. Vậy tại sao muốn thành công, chúng ta phải “gian nan rèn luyện”?
Hai câu đầu của bài thơ nói về công việc quen thuộc mà đối với những cư dân nông nghiệp nói chung và dân tộc Việt Nam nói riêng đều biết tới: công việc giã gạo. Đây là một công việc thường ngày ở nông thôn, không chỉ dừng lại trong ý nghĩa lao động mà còn bao hàm nhiều ý nghĩa thâm sâu.
“Gạo đem vào giã bao đau đớn
Gạo giã xong rồi trắng tựa bông”.
Bác nói đến một hiện thực thông thường mà ai cũng có thể thấy nhưng có lẽ ít người hiểu được sự “oằn mình”, “đau đớn” của hạt gạo theo từng nhịp chày. Và khi được giã xong, hạt gạo ấy xuất hiện với hình thái mới ”trắng tựa bông”. Đây là hai khâu trong một quá trình, dù là đối lập nhưng là sự đối lập hòa hợp, đi đến thống nhất biện chứng trong một sự vật: bao đau đớn/trắng tựa bông.
Trước cảnh ngộ bị giam cầm trong ngục tối, tâm trạng của người chiến sĩ có khác nào “nỗi đau đớn” của hạt gạo? “Trắng tựa bông” không chỉ mang ý nghĩa so sánh mà còn bao hàm nghĩa ẩn dụ nói lên ý chí kiên cường, bản lĩnh của người chiến sĩ cách mạng được tôi luyện trong khó khăn, gian khổ. Rộng hơn là khát vọng “độc lập, tự do”. Khát vọng ấy muốn thực hiện được phải đánh đổi bằng mồ hôi, xương máu của lớp lớp người.
Hai câu thơ sau thể hiện triết lý sống vô cùng ý nghĩa và đúng đắn:
“Sống ở trên đời người cũng vậy
Gian nan rèn luyện mới thành công”.
