* Diễn biến cuộc kháng chiến chống quân Mông Cổ (1258)
- Tháng 1-1258, 3 vạn quân Mông Cổ do Ngột Lương Hợp Thai chỉ huy tiến vào xâm lược nước ta.
- Quân giặc theo đường sông Thao tiến xuống Bạch Hạc (Việt Trì, Phú Thọ), rồi tiến đến vùng Bình Lệ Nguyên (Vĩnh Phúc) thì bị chặn lại ở phòng tuyến do vua Trần Thái Tông trực tiếp chỉ huy. Tại đây, một trận đánh quyết liệt đã diễn ra.
- Để bảo toàn lực lượng, vua Trần cho quân cùng triều đình tạm lui về vùng Thiên Mạc (Duy Tiên, Hà Nam).
- Nhân dân Thăng Long theo lệnh vua thực hiện chủ trương “vườn không nhà trống”, tạm rút hết khỏi kinh thành. Khi quân của Ngột Lương Hợp Thai kéo vào thấy Thăng Long trống vắng, không một bóng người và lương thực.
- Đóng giữ kinh thành Thăng Long chưa đầy một tháng, quân giặc lâm vào tình thế khó khăn vì thiếu lương thực trầm trọng, lực lượng tiêu hao dần.
- Nắm được thời cơ, quân đội nhà Trần mở cuộc phản công lớn ở Đông Bộ Đầu.
- Ngày 29-1-1258, quân Mông Cổ thua trận phải rời Thăng Long. Trên đường rút chạy, chúng bị quân đội nhà Trần truy kích. Đến vùng Quy Hóa (Yên Bái, Lào Cai) bị quân của Hà Bổng chặn đánh, quân giặc hốt hoảng tháo chạy.
- Cuộc kháng chiến kết thúc thắng lợi, chỉ diễn ra trong vòng chưa đầy một tháng.
* Diễn biến cuộc kháng chiến chống quân Nguyên lần 2 (1285)
- Tháng 1 - 1285, 50 vạn quân Nguyên do Thoát Hoan chỉ huy xâm lược nước ta.
- Trước thế giặc mạnh, nhà Trần rút về Vạn Kiếp, Thăng Long rồi Thiên Trường (Nam Định). Nhân dân ở Thăng Long thực hiện kế sách "vườn không nhà trống" gây cho giặc nhiều khó khăn.
- Quân của Toa Đô từ Cham-pa đánh lên Nghệ An, Thanh Hóa. Quân Thoát Hoan tấn công xuống phía Nam nhằm tạo thế "gọng kìm" tiêu diệt quân đội nhà Trần. Trần Quốc Tuấn ra lệnh rút lui để bảo toàn lực lượng, chuẩn bị cho cuộc phản công tiêu diệt địch.
- Quân Thoát Hoan rút về Thăng Long chờ tiếp viện. Quân Nguyên ở đây lâm vào thế bị động, thiếu lương thực trầm trọng.
- Tháng 5 - 1285, ta phản công thắng lợi ở Tây Kết, Hàm Tử, Chương Dương. Quân Nguyên đại bại.
* Diễn biến cuộc kháng chiến chống quân Nguyên lần 3 (1287 - 1288)
- Nhà Nguyên tiến hành xâm lược Đại Việt:
+ Cuối tháng 12-1287, quân Nguyên tiến vào nước ta. Cánh quân bộ do Thoát Hoan chỉ huy vượt biên giới đánh vào Lạng Sơn, Bắc Giang. Sau đó, Thoát Hoan kéo đến chiếm đóng Vạn Kiếp và ra sức xây dựng nơi đây thành căn cứ vững chắc để định đánh lâu dài với ta.
+ Cùng lúc đó, đoàn thuyền chiến của Ô Mã Nhi chỉ huy theo đường biển tiến vào nước ta, rồi ngược lên sông Bạch Đằng, kéo vào Vạn Kiếp để hội quân với quân của Thoát Hoan.
- Trận Vân Đồn tiêu diệt đoàn thuyền lương của giặc:
+ Ô Mã Nhi được giao nhiệm vụ bảo vệ đoàn thuyền lương của Trương Văn Hổ, nhưng lại chủ quan cho rằng quân ta không thể ngăn cản được đoàn thuyền lương này nên đã tiến về Vạn Kiếp để hội quân.
+ Trần Khánh Dư dự đoán được tình hình nên đã cho quân mai phục trước ở Vân Đồn, khi đoàn thuyền của Trương Văn Hổ đến, quân ta từ nhiều phía đổ ra đánh dữ dội.
+ Phần lớn thuyền lương của địch bị đắm, số còn lại bị quân Trần chiếm.
- Chiến thắng Bạch Đằng, kết thúc cuộc kháng chiến:
+ Cuối tháng 1-1288, Thoát Hoan tiến quân vào Thăng Long. Nhân dân kinh thành thực hiện kế hoạch “vườn không nhà trống” của triều đình.
+ Chiếm được Thăng Long, Thoát Hoan cho quân tiến đánh các căn cứ của vua Trần, quyết tâm tiêu diệt cơ quan đầu não của cuộc kháng chiến.
+ Tuy nhiên, Thoát Hoan vẫn chưa thể thực hiện được ý định của mình mà còn lâm vào tình cảnh bị động, cạn kiệt lương thực. Thăng Long có nguy cơ bị cô lập, tinh thần quân lính ngày càng hoang mang.
+ Trước tình thế nguy khốn, Thoát Hoan quyết định rút quân lên Vạn Kiếp và từ đây rút quân về nước theo hai đường thủy bộ.
+ Nhận thấy thời cơ đã tới, vua Trần và Trần Quốc Tuấn quyết định mở cuộc phản công và tiến hành việc bố trí mai phục ở sông Bạch Đằng.
+ Đầu tháng 4-1288, đoàn thuyền do Ô Mã Nhi rút về theo đường thủy trên sông Bạch Đằng. Khi giặc tiến gần đến bãi cọc, một số thuyền nhẹ của quân Trần ra khiêu chiến rồi giả vờ thua chạy, quân giặc ra sức đuổi theo và lọt vào trận địa mai phục đúng lúc nước triều xuống nhanh.
+ Từ hai bên bờ, hàng nghìn chuyến thuyền nhỏ của quân Trần đổ ra đánh.
+ Bị đánh bất ngờ và quyết liệt, quân giặc hoảng hốt, tranh nhau tháo chạy ra biển, thuyền giặc xô vào bãi cọc đang nhô lên, bị ùn tắc, vỡ, đắm. Giữa lúc đó, hàng loạt bè lửa xuôi nhanh theo nước triều đang xuống, lao vào thuyền giặc.
+ Toàn bộ cánh thủy binh bị tiêu diệt, Ô Mã Nhi bị bắt sống.
