Hạ Tri Chương (659-744) tự Quý Chân, hiệu Tứ Minh cuồng khách quê ở Vĩnh Hưng, Việt Châu. Ông đỗ tiến sĩ năm 965 sinh sống học tập làm quan trên năm mươi năm ở kinh đô Trường An rất được Đường Huyền Tông vị nể. Lúc xin từ quan về quê làm đạo sĩ, vua có tặng thơ và các thái tử các quan đều đưa tiễn. Ông là bạn vong niên của thi hào Lí Bạch, từng gọi Lí bạch là trích niên. Thích uống rượu, tính tình hào phóng, ông còn để lại hai mươi bài thơ, trong đó hai bài là hồi hương ngẫu thư là bài nổi tiếng nhất.
Cũng giống như Lí Bạch, Hạ Tri Chương xa quê lập nghiệp từ bé nên trong lòng ông canh cánh nỗi nhớ quê nhà, bài thơ “ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê” là tiếng lòng nghẹn ngào của ông sau bao nhiêu năm được đặt chân lên mảnh đất quê nhà lúc tuổi đã xế chiều. Những tiếng thơ nhẹ nhàng nhưng da diết cứa sâu vào lòng người đọc nỗi niềm xót xa.
Đọc câu thơ đầu tiên ta có thể cảm nhận được thời gian đằng đằng mà tác giả rời xa quê hương. Vì con đường công danh mà ông phải bôn ba bên ngoài sống cuộc sống ở nơi đất khách quê người cũng chỉ vì muốn tìm được một chỗ đứng trong thiên hạ. Những năm tháng đó cho dù có xa quê nhưng trái tim ông vẫn luôn hướng về quê nhà, nơi đã nuôi dưỡng và làm nên ông như bây giờ:
Thiếu tiểu li gia, lão đại hồi,
(Khi đi trẻ lúc về già)
Đọc câu thơ trên ta phần nào thấu hiểu được Hạ Tri Chương rời quê để lập nghiệp từ rất sớm. Một câu thơ sử dụng phép tiểu đối đầy chua xót và nuối tiếc. Lúc còn trẻ tác giả đã phải rời xa quê hương, khi đã có công danh sự nghiệp đã có được một cuộc sống riêng tươi đẹp thì tuổi trẻ cũng không còn nữa, lúc đó ông mới không còn mối lo nào nên đã trở về quê hương nơi từng thuộc là mình. Sự tài tình của tác giả chính là sử dụng triệt để tính năng của phép tiểu đối để nhấn mạnh quãng thời gian xa quê, cũng đồng thời nhấn mạnh trái tim ông luôn hướng về cội nguồn.
Câu thơ thứ hai:
Hương âm vô cải, mấn mao tồi.
(giọng quê vẫn thế, tóc đà khác bao)
Đây là một lời khẳng định chắc nịch của ông về tấm lòng son sắt thủy chung dành cho quê hương của mình. Dù là xa quê, đi bao lâu đi chăng nữa, dù là mái tóc giờ đã không còn như trước, đầu đã hai thứ tóc gió sương cuộc đời đã làm bạc phai thì “giọng quê” vẫn thế, vẫn là giọng nơi đây và nó thuộc về nơi đây. Trong thời gian dài làm quan tiếp xúc và va chạm nhiều nhưng giọng nói vẫn không hề thay đổi. Giọng nói chính là điều tạo nên đặc trưng của một vùng quê, nó là thiêng liêng và cần trân trọng. Hạ Tri chương vẫn giữ được nét riêng đó thực sự là điều đáng quý biết bao.
Đến hai câu cuối dường như có một sự xót xa và đau lòng đến lão nề khi ông đặt chân về quê hương của mình nhưng trẻ con không ai nhận ra đầy xót xa và ngậm ngùi.
Nhi đồng tương kiến, bất tương thức
Tiếu vấn: Khách tòng hà xứ lai?
(Trẻ con nhìn lạ không chào
Hỏi rằng: Khách ở trốn nào lại chơi?)
Đây cũng có lẽ mà tình huống mà tác giả cũng đoán được trước bởi ông xa quê từ nhỏ không có cơ hội hay tiếp xúc với bọn trẻ nên chúng không biết là lẽ đương nhiên. Bao nhiêu năm xa quê, bấy nhiêu năm có sự thay đổi ở chính con người ông à mảnh đất nơi đây, những con người cùng trang lứa ngày trước những ai đã khuất, những ai vẫn còn chắc đầu cũng đã hai thứ tóc giống như ông, đã già rồi. Đời người thật ngắn ngủi thời gian dài đằng đẵng những lớp trẻ cứ sinh ra và lớn lên, câu hỏi của bọn trẻ làm cho ông cảm thấy xót xa đồng thời cũng cảm thấy bâng khuâng, da diết. Câu hỏi đó, kết thúc bài thơ như một lời tự vấn dành cho mình nhưng vì sao đi nữa ông vẫn cảm thấy ấm áp vì cuối cùng sau bao nhiêu năm xa quê hương ông cũng được trở về mảnh đất nơi ông sinh ra và được đặt chân lên mảnh đất quen thuộc một lần nữa. Đó chính là tâm nguyện lớn nhất của nhiều người không chỉ riêng Hạ Tri Chương.
Bài thơ thể hiện một cách chân thực mà sâu sắc, hóm hỉnh mà ngậm ngùi tình yêu quê hương thắm thiết của một cuộc sống xa quê lâu ngày trong khoảnh khắc vừa đặt chân trở về quê cũ. “Ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê” của hạ Tri Chương thực sự là một tiếng lòng da diết của ông dành cho quê hương, cho những gì thân thuộc nhất. Với tứ thơ độc đáo, từ ngũ sắc bén, ông đã khiến cho người đọc thật sự rung động.
