Thầy bói xem voi kể về cuộc xem voi và sự nhận xét của năm thầy bói mù về con voi. Sự khác biệt trong nhận thức về hình dáng con voi giữa các thầy bói dẫn đến cuộc tranh luận bất phân thắng bại, mất đoàn kết thậm chí dẫn tới ẩu đả lẫn nhau.

Truyện chế giễu cách xem voi và nhận xét con voi rất phiến diện của năm thầy bói mù, từ xa xưa các bậc tiền bối thường khuyên chúng ta rằng khi tìm hiểu, xem xét, đánh giá các sự vật, sự việc, hiện tượng xung quanh thì phải thận trọng, phải có nhận định kĩ càng và toàn diện để tránh những đánh giá lệch lạc, sai lầm hoặc thiếu chính xác, khách quan.

Truyện rất ngắn gọn nhưng hấp dẫn bởi hàng loạt các yếu tố đặc biệt của nó: nhân vật đặc biệt, tinh huống đặc biệt, sự vật đặc biệt và cách cảm nhận, đánh giá sự vật của mỗi thầy lại càng đặc biệt hơn. Có thể coi truyện thầy bói xem voi là một vở hài kịch nhỏ chứa đựng đủ hoàn cảnh, nhân vật và mâu thuẫn kịch.

Truyện mở đầu là cảnh năm thầy bói mù nhân buổi ế khách bèn túm tụm ngồi tán chuyện gẫu với nhau. Thầy nào cũng phàn nàn là chưa biết hình thù con voi ra sao. Tình cờ đúng lúc ấy, các thầy nghe người ta nói có voi đi qua, bèn chung nhau tiền để biếu quản tượng xin cho con voi dừng lại để xem. Vì mù nên năm thầy xem con voi bằng cách là sờ bằng tay và mỗi thầy chỉ sờ được vào một bộ phận của con voi mà thôi.

Phần mở đầu ngắn gọn lại chứa đựng đầy đủ những thông tin cần thiết để thu hút và dẫn dắt người đọc. Nếu coi truyện là một màn kịch thì ở phần mở màn này mâu thuẫn kịch đã bắt đầu hình thành và phát triển. Thầy thì sờ vòi, thầy thì sờ ngà, thầy thì sờ tai, thầy thi sờ chân, thầy thì sờ đuôi.

Thầy nào sờ được bộ phận nào thì nhận xét về hình thù “con voi” như thế. Thầy sờ vòi nhận xét voi sun sun như con đỉa. Thầy sờ ngà bảo voi chẩn chẫn như cái đòn càn. Thầy sờ tai phán rằng voi bè bè như cái quạt thóc. Thầy sờ chân thì cãi: Nó sừng sững như cái cột đình. Bốn nhận định của bốn thầy khác xa nhau, thầy nhận xét sau  phủ nhận ý kiến của thầy trước. Thầy thứ năm sờ vào cái đuôi thì phủ nhận tất cả bốn thầy trước: "Các thầy nói không đúng cả. Chính nó tun tủn như cái chổi sể cùn".

Dựa trên thực tế mà mình xem được, mỗi thầy đều đưa ra nhận định riêng về hình thù con voi bằng hình thức ví von, so sánh. Điều đó làm cho truyện thêm sinh động khiến độc giả cảm nhận được sự ồn ào, náo nhiệt của phiên chợ, cũng chính hình thức nghệ thuật ấy có tác dụng tô đậm sai lầm trong cách xem voi và lời phán về con voi của các thầy.

Mầu thuẫn càng lúc càng tăng, không ai chịu ai vì người nào cũng cho rằng mình đúng. Tục ngữ có câu: 

"Trăm nghe không bằng một thấy,

Trăm thấy không bằng một sờ." 

Ở đây, các thầy đã sờ tận tay, thử hỏi còn sai vào đâu được? Do vậy, việc thầy nào cũng khẳng định rằng mình đúng là có cơ sở. Thầy nào cũng đúng nhưng khổ nỗi chỉ đúng với một bộ phận của con voi chứ không đúng với toàn bộ con voi.

Người xưa rất hóm hỉnh để nghịch cảnh năm thầy bói mù xem một con vật khổng lồ là con voi. Các bộ phận của nó ở cách xa nhau (vòi, ngà, tai, chân, đuôi) mà các thầy đều bị mù, không thể đi lại dễ dàng. Mỗi thầy lại chỉ sờ được có một thứ nên mới dẫn đến chuyện đấu khẩu bất phân thắng bại.

Mâu thuẫn đẩy lên đến đỉnh điểm khi thầy nào cũng khăng khăng bảo vệ ý kiến của mình. Cãi nhau mãi không xong tất dẫn đến cuộc ẩu đả quyết liệt, bởi vì cả năm thầy không ai chịu ai. Cái sai nọ tất yếu dẫn đến cái sai kia. Người đọc tưởng tượng ra cảnh năm thầy bói mù gân cổ cãi nhau rồi quờ quạng đánh nhau mà cười ra nước mắt. Biện pháp phóng đại được sử dụng triệt để trong truyện để tô đậm cái sai về nhận thức của các thầy bói mù xem voi.

Sai lầm của họ là mỗi người chỉ sờ được vào một bộ phận của con voi mà đã nhất quyết cho rằng đó là con voi. Điều đáng buồn cười là các thầy đều sai nhưng ai cũng nhận mình là đúng. Thực tế họ đều sai trầm trọng bởi vì đã lấy nhận xét chủ quan về một chi tiết của sự vật để khẳng định, đánh giá toàn thể sự vật và phủ nhận ý kiến của người khác.. Cả năm thầy đều chung một cách xem voi phiến diện, dùng bộ phận để khái quát toàn thể. Truyện không nhằm chế giễu cái “mù” về thể chất (đây chỉ là chi tiết cần có của tinh huống truyện), mà muốn nói đến cái “mù” về nhận thức và phương pháp nhận thức của các thầy bói. Cao hơn thế, truyện có ý giễu cợt những người làm nghề xem bói. Bởi thế  tiếng cười trong truyện nhẹ nhàng nhưng cũng rất thâm thúy.

Người xưa muốn thông qua truyện để nhắc nhở mọi người khi giao tiếp, vấn đề nào tìm hiểu chưa thấu đáo thi không nên thể hiện quan điểm của mình vì không thể nào có được một nhận xét đúng đắn về thực tế xung quanh (hiện tượng, sự việc, sự vật, con người) nếu chưa tìm hiểu đầy đủ, kĩ càng. Muốn kết luận đúng về sự vật thì phải xem xét nó một cách toàn diện. Những hiểu biết hời hợt, nông cạn, những suy đoán mò mẫm thiếu thực tế… chỉ dẫn đến nhận thức lệch lạc, sai lầm mà thôi.

Truyện còn ngầm phê phán những kẻ thiếu hiểu biết nhưng lại hay tỏ ra thông thái. Ý nghĩa này được gói gọn trong câu thành ngữ: "Thầy bói xem voi"