“Chuyện người con gái Nam Xương” trích trong “Truyền kì mạn lục” của Nguyễn Dữ là một trong những thiên truyện xuất sắc nhất trong giai đoạn văn học thế kỉ XVI – XVII, được xem là “thiên cổ kì văn” xưa nay hiếm có. Nhân vật Trương Sinh tuy không được tác giả kỳ công trau chuốt nhưng chỉ bằng vài nét phác thảo đơn giản đã khiến nhân vật này nổi bậc, gây ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc.
Ta có thể thấy được tấn bi kịch xảy ra trong gia đình Vũ Thị Thiết đã lấy đi nước mắt của những ai khi đọc truyện này. Và dường như ngay cả nhà vua Lê Thánh Tông - vua anh minh, người đã văn võ kiêm toàn cũng dường như cũng đã phải gửi gắm niềm thương cảm Vũ Nương biết bao nhiêu và dường như cũng như thật oán trách chàng Trương trong bài vịnh “Lại bài viếng Vũ thị”. Đó còn chính là những câu:
“Khá trách chàng Trương khéo phũ phàng.”
Dường như đó là lời kết án nghiêm minh của chính những lí trí và trái tim tác giả. Tuy nhiên, ta có thể khẳng định rằng dường như không chỉ mình Vũ Nương mà cả Trương Sinh cũng chính là người bị lòng ghen tuông đến mức mà mù quáng của chính mình hủy hoại. Phải chăng, người đọc chúng ta cũng phải nên có một cái nhìn khoan dung và công bằng hơn cho chàng Trương?
Trong “Chuyện người con gái Nam Xương”, Nguyễn Dữ đã hết sức chú ý đến chức năng này. Ông đã phát triển nhân vật chức năng này thành một nhân vật chính có vai trò quyết định đến sự phát triển của truyện. Tuy nhiên, những đặc điểm cơ bản của nhân vật chức năng vẫn hiện hữu một cách đầy đủ trong nhân vật Trương Sinh.
Hệ thống nhân vật trong thiên truyện hết sức hạn chế. Có thể kể đến nhân vật chính là Vũ Nương rồi đến nhân vật trương Sinh, nhân vật bé Đản, người mẹ Trương Sinh và nhân vật đám đông (hàng xóm). Tất cả các nhân vật đều xoay quanh tình huống truyện được xây dựng gây cấn, đầy kịch tính.
Trong thiên truyện, Trương Sinh đóng vai trò là người tạo dựng nên thảm kịch đối với người vợ Vũ Nương từ tình huống ngộ nhận sự việc một cách mù quáng. Từ lời nói hồn nhiên của con trai, Trương Sinh đã thiếu suy nghĩ nên tự mình hình dung Vũ Nương, vợ chàng, đã không giữ gìn khí tiết, gian díu với người ngoài trong thời gian chàng đi lính. Chính từ suy nghĩ sai lầm ban đầu ấy đã dẫn đến hàng loạt hành động vô tâm, tàn bạo của chàng đối với Vũ Nương. Từ đó khiến nàng phải tìm đến cái chết.
Trong xã hội phong kiến, vị trí của người đàn ông vốn rất được đề cao. Bên cạnh đó, trách nhiệm của họ đối với bản thân, gia đình và đất nước cũng được cũng hết sức lớn lao. Người làm trai trong xã hội xưa luôn có khát vọng tìm kiếm công danh. Họ luôn khát khao làm những điều lớn lao, xứng đáng là bậc anh hùng lưu danh hậu thế. Có thể nói khát vọng công danh là một lý tưởng sáng ngời mà bất cứ người làm trai nào cũng suốt đời theo đuổi. Đó cũng là chuẩn mực để xã hội đánh giá về một người đàn ông trong xã hội. Nói như Nguyễn Công Trứ: “không công danh thà nát với cỏ cây” là muốn khẳng định cái mục đích cao thượng ấy.
Có hai con đường tìm kiếm công danh, sự nghiệp ở đời. Một là chăm chỉ đèn sách đợi ngày kinh thi ứng thí đạt lấy danh hiệu mà ra làm quan vinh quy bái tổ, làm rạng rỡ danh gia vọng tộc. Không những bản thân được kính trọng mà người thân, quyến thuộc cũng được thơm lây. Là người đi học không ai không mong ước điều này. Hoặc là đầu quân làm lính, xông pha trận mạc, giết giặc lập công được phong hầu phong tước. Tuy có mạo hiểm tính mạng nhưng con đường đi đến sự nghiệp có đôi phần dễ thành. Không những có được danh vọng mà còn có công với đất nước, sự nghiệp anh hùng vẻ vang.
Ở nhân vật Trương Sinh, chàng không hề có khát vọng công danh, sự nghiệp. Chàng dễ dàng chấp nhận sống cuộc đời bình thường theo kiểu nữ nhi thường tình. Là con nhà hào phú, chàng có điều kiện để học hành thành tài hơn hẳn người khác. Đó cũng là điều mà cha mẹ chàng luôn mong ước. Thế nhưng, chàng ham chơi hơn ham học, thích an nhàn hơn sống cuộc đời mãnh liệt vẻ vang. Tiếng đời tuy không gièm pha nhưng lòng kính trọng cũng không có. Đó cũng là nỗi buồn của mẹ chàng dù bà đã không nói ra. Bởi thế, hình ảnh Trương Sinh bị lẩn khuất trong hệ thống các nhân vật nam trong văn học, không hề có tiếng tăm gì.
Cha trương Sinh sớm qua đời. Một mình chàng ngày đêm chăm lo phụng dưỡng mẹ già. Đó là nghĩa cử hiếu thảo. Trương Sinh cũng đã ý thức lấy được người là “vợ hiền dâu thảo”. Lại sinh được con trai nối dõi tông đường, gìn giữ cho muôn đời sau. Đó là người con có hiếu, có trách nhiệm với gia tộc. Thế nhưng, chữ hiếu của chàng đã không thể thực hiện trọn vẹn. Vì biên cương giặc dã mà chàng phải ra trận, chưa định ngày về. Trong khi mẹ già ngày càng yếu sức, rất cần được phụng dưỡng, kề cận. Khi chàng chưa kịp trở về thì người mẹ đã nhắm mắt xuôi tay.
Có lẽ, chi tiết này, tác giả xây dựng để đi đến tình huống hiểu nhầm vợ của Trường Sinh. Đồng thời qua đó bộ lộ đức tính hiếu thảo, tận tâm tận tình của nhân vật Vũ Nương. Thế nhưng điều đó vô tình biến Trương Sinh thành đứa con bất hiếu.
Trong truyền thống Việt Nam ta, khi cha mẹ qua đời mà không được nhìn thấy mặt con, linh hồn sẽ không được siêu thoát. Người con nào không thể về gặp mặt cha mẹ lần cuối cùng cũng phải mang tội bất hiếu. Khi trở về, hay tin mẹ đã mất, Trương Sinh vô cùng đau buồn. Chàng đau buồn vì mẹ già đã không thể gắng gượng đợi ngày chàng về. Chàng cũng buồn vì mình chưa làm trọn đạo hiếu với mẹ.
Vốn yêu mến đức hạnh của Vũ Nương, Trương Sinh xin mẹ trăm lạng bạc cưới nàng về làm vợ. Đó là một lựa chọn đúng đắn và đầy trách nhiệm. Tưởng chừng chàng sẽ hài lòng và hết mực yêu thương vợ mình. Thế nhưng, người đọc hết sức bất ngờ khi nhìn thấy cuộc sống gia đình sau đó. Vũ Nương rất thấu hiểu tính chồng hay ghen nên luôn cẩn trọng. Nàng ứng xử chừng mực, biết giữ gìn khuôn phép, vợ chồng chưa lúc nào dẫn đến bất hòa. Bởi thế mà nàng luôn trong căng thẳng bởi cái tính đa nghi và hay ghen của Trương Sinh. Lại thêm chàng là người độc đoán, hành động hồ đồ, không hề tin tưởng ở vợ. Không ít lần chàng lần gây tổn thương đối với vợ. Áp lực ấy cứ tồn tại âm ỉ như ngọn lửa tàn ác. Chỉ cần một lý do nhỏ cũng có thể bùng cháy lớn. Lúc ở nhà, Trương Sinh đã ghen tuông như vậy. Khi ngoài mặt trận, lòng ghen còn lớn hơn.
Vũ Nương tuy con nhà nghèo khó, chưa gây dựng được điều gì lớn lao cho nhà Trương Sinh nhưng nàng đã sinh hạ được người con trai giúp Trương Sinh có người nối dõi. Lại thêm những ngày Trương Sinh đi lính, nàng một mình nuôi con nhỏ, phụng dưỡng mẹ chàng hết sức chu đáo. Khi mẹ mất, nàng lo ma chay tế lễ hết sức vẹn toàn. Nghĩa cử đó khiến ai ai cũng cảm phục. Công ơn ấy đến hết cuộc đời, Trương Sinh cũng không thể đền đáp nổi. Thế mà, chỉ vì ghen tuông mù quáng mà chàng đã quên đi tất cả, sẵn sàng phụ bạc, ruồng bỏ người vợ hiền đức ấy.
Cái chết của Vũ Nương là cái chết đầy oan ức. Nhưng đấy có thể lại là điều Trương Sinh và xã hội phong kiến mong muốn. Bởi người phụ nữ trong xã hội xưa là lớp người nhỏ bé, không có danh phận. Cuộc đời và số phận của họ phụ thuộc nhiều vào người đàn ông. Mặt khác, tội lỗi gian tình bị coi là một trong những trọng tội và là điều sỉ nhục bậc nhất của con người. Trương Sinh vì thế mà khó chấp nhận Vũ Nương tiếp tục sống trong gia đình. Cái chết đến với nàng như một điều tất yếu vậy.
Tuy tác giả không đề cập đến vấn đề này nhưng người đọc cũng nhận rõ suy nghĩ của chàng. Thế nên, khi Vũ Nương trầm mình xuống dòng sông, chàng có đi tìm vớt xác nàng nhưng không hề khóc thương hay hối hận. Vũ Nương chết oan khuất, chàng cũng không hề cầu siêu cho linh hồn nàng. Khi biết rõ sự tình vợ mình bị nghi oan, chàng cũng không hề hối lỗi, cũng không hề truy niệm công đức của nàng để linh hồn nàng nơi chín suối được yên nghỉ.
Khi nghe Phan Lang nói đã gặp Vũ Nương ở dưới cung nước Linh Phi, lúc đầu chàng hoài nghi không tin tưởng. Chàng cho rằng Phan Lang đã bịa chuyện ma quỷ. Nếu trong lòng trương Sinh còn nghĩa còn tình thì chỉ cần nghe nói thế đã hồ hởi hỏi tiếp. Nếu trong lòng Trương Sinh còn nhớ đến Vũ Nương và luôn mong nàng tha thứ thì chàng đã khóc thương. Cái bản ngã đàn ông quá lớn khiến Trương Sinh trở thành người vô cảm, không còn chút tình người.
Khi Vũ Nương trở về trên chiếc thuyền hoa mờ ảo, nói lời chia biệt, Trương Sinh đã không tha thiết mong nàng tha thứ và trở về cùng chàng và con. Vũ Nương trở về để chàng có cơ hội bù đắp cho những thiệt thòi mà nàng đã gánh chịu. Nàng trở về để Trương Sinh sửa chữa lỗi lầm của mình. Nàng trở về để con chàng có mẹ, được lớn lên trong vòng tay mẹ. Cái sĩ diện người đàn ông cùng với bản tính cố chấp khiến Trương Sinh hững hờ. Chàng chỉ van gọi nhưng không hề thành khẩn, thiết tha.
Vũ Nương đã không trở về. Bởi nàng tự biết, xã hội phong kiến đã không còn nơi nào để nàng dung thân nữa rồi. Chi tiết ấy là lời khẳng định mạnh mẽ Trương Sinh quả thực là một người ích kỉ, cạn tình bạc nghĩa đến tận cùng.
Hậu thuẫn phía sau nhân vật Trương Sinh là cả xã hội phong kiến nam quyền tàn bạo, bất nhân đã tàn nhẫn chà đạp lên nhân cách, nhân phẩm, tước đoạt quyền sống, quyền làm người của người phụ nữ. Mọi hành động của Trương Sinh đều xuất phát từ những lý do được cho là hợp lý theo lễ giáo của xã hội ấy dù nó mang đến tai họa và thảm kịch cho người khác. Thế nên, Trương Sinh đã hết sức bình tĩnh. Một sự bình tĩnh đến tàn ác.!!!
Dù nhân vật này không được tác giả chú trọng xây dựng nhưng lại có sức biểu đạt sâu sắc. Đó cũng là dụng ý của ông. Cái xã hội phong kiến mục ruỗng cùng với những quy định khắt khe của nó ấy dù không nổi bậc nhưng lại có sức ảnh hưởng âm thầm ghê gớm. Nó giống như một sợi dây vô hình siết chặt và quyết định vận mệnh con người.
