Văn học trung đại Việt Nam để lại dấu ấn khó quên trong lòng bạn đọc với những tinh hoa của thời đại như danh nhân văn hóa Nguyễn Trãi, đại thi hào dân tộc Nguyễn Du...Và có lẽ chúng ta sẽ thiếu sót nếu không nhắc đến Thánh Quát nổi tiếng một thuở đăng đàn.
Tác phẩm mà những nhà nho để lại cho đời khá lớn, nhưng nổi tiếng nhất có lẽ là: Bài ca ngắn đi trên bãi cát ( Sa hành đoản ca). Tác phẩm là sựnổi dậy của cái tôi hiếm thấy trong văn học trung đại Việt Nam.
Cái tôi đó chính là bản ngã của mỗi con người. Trong văn học cái tôi tạo nên cá tính riêng, nét độc đáo và mới lạ trong mỗi một tác phẩm. Văn học trung đại chịu sựchi phối của những quan niệm “ văn dĩ tải đạo”, “ thi dĩ ngôn chí”, những đềtài cao cảtrang trọng, nên bóng dáng cái tôi nằm khuất trong hai chữ“phi ngã”. Bởi lẽ, xã hội phong kiến với quan niệm “ khắc kỉphục lễ” –cộng đồng, tập thểđược đề cao, con người phải che dấu những cảm xúc riêng tư, nhường lại cho cộng đồng phát triển.
Thế nhưng, Bài ca ngắn đi trên bãi cát ( Cao Bá Quát) lại đi ngược “ phong thái” chung của xã hội –dám đềcao cái tôi riêng tư. Hướng đi đó đã tạo nên một bước đột phá mới cho thời kì văn học trung đại.Đi ngược tinh thần chung, không có nghĩa nhà nho đã khiến mình trởnên biệt lập, lạc lỏng, bởi. Bài ca ngắn đi trên bãi cát ra đời khi Cao Bá Quát đang trên đường vào Huếdựthi, nêu lênsuy nghĩ, đó chính là vai trò, trách nhiệm của kẻlàm trai đối với đất nước. Cao Bá Quátkhẳng định trong Bài cangắn đi trên bãi cát “ Mặt trời đã lặn chưa dừng được”. Đó cũng là tuyên ngôn của kẻhiền sĩ trên con đường khoa cửdù gian khó nhưng nhất quyết không chịu bỏcuộc, luôn cốgắng bước tiếp đểhoàn thành sứmệnh lịch sửcủa mình.
“ Nhất sinh đệ thủbái hoamai”
( Một đời chỉcúi lạy trước hoa mai)
( Cao Bá Quát)
Với Cao Bá Quát, trong “ Bài ca ngắn đi trên bãi cát” chúng ta lại thấy một “ cái tôi” loay hoay mãi với con đường công danh. Xã hội phongkiến vốn coi trọng khoa cử, công danh. Nhưng Cao Bá Quát lại có cái nhìn khá mới mẻ vềcon đường công danh, hoạn lộ:
“ Xưa nay phường danh lợi
Tất tảtrên đường đời
Đầu gió hơi thơm men quán rượu
Người say vô sốtỉnh bao người”
Hóa ra con đường công danh vinh quang, bổng lộc cũng lắm mà bon chen, đốkịcũng nhiều. Dù con đường đó lắm cơ mưu sát phạt nhưng nó lại như một thứrượu ngon làm cho con người mê muội, càng lúc càng sa lầy. Cao Bá Quát cũng thuộc vào “người say vô số”. Tuy nhiên ông lại ý thức được điều đó –ý thức rõ vòng xoáy danh lợi, thì chưa hẳn đã là say. Say hóa ra lại là tỉnh, Cao Bá Quát đã vượt lên trên lối suy nghĩ thông thường, nhận ra sựtrì trệcủa những nềnếp đã trởnên cũ kĩ, lạc hậu. Dẫu biết rằng trong xã hội đương thời, đó vẫn là nhận thức suy nghĩ của một cá nhân, nhưng lại đặt ra vấn đềto lớn của xã hội đó là đổi mới tư duy. Như vậy cái tôi của Cao Bá Quát không còn mang tính cá nhân nữa, mà nó mang tầm cao mới của thời đại, nói cái việc chưa ai từng nói, nghĩ cái việc chưa ai từng nghĩ. Một cái tôi quyết liệt, hiên ngang và thật kì vĩ .
Thật vậy, Bài ca ngắn đi trên bãi cát của hai bậc tài nhân là“đóa sen nởrộ” trong lịch sửvăn học bởi tính sáng tạo, mới mẻrất con người, rất đời thường và cũng rất đẹp đẽ, thanh cao. Ý thức vềnhân cách con người đã giúp hai nhà nho vượt lên trên tất cảthói thường –những suy nghĩ nề nếp, bảo thủ để vươn lên tầm cao mới, có thểdự báo trước tương lai mai sau“
Văn học là nhân học”, xã hội hôm nay đã đổi mới nhưng ý nghĩa của những “Bài ca” vẫn giữnguyên chân giá trị. Thời thếđã đổi thay, hôm nay những “ cái tôi” đã được bộc lộtựdo hơn, cụthểhơn, sinh động hơn. Con người ta có thểtựdo hành động, tựchủhơn trong bước đường tương lai của mình. Nhưng, có phải ai cũng đủtỉnh táo đểđừng bịcuốn hút theo vòng xoáy của danh lợi? Có phải ai cũng sống hòa mình nhưng vẫn giữnguyên cái “ bản ngã” của riêng ta? Có phải ai cũng mạnh mẽ, tựtin đểđổi mới tư duy trước những nềnếp lỗi thời? Có phải ai cũng ý thức “ sống là hành động”, nỗlực phấn đấu cống hiến hết mình cho quê hương, đất nước mà không tính toán thiệt hơn? Vậy làm thếnào đểkhông hối tiếc? Làm thếnào đểkhông hổthẹn trước các bậc tiền bối lừng danh? Chúng ta, những thếhệhậu sinh hãy rèn luyện, phấn đấu, cống hiến hết mình, hãy sống có ích, sống trách nhiệm trước bản thân và trước cuộc đời.
