Nguyễn Tuân là một trong năm tác gia lớn của nền văn học Việt Nam. Ông có đóng góp không nhỏ đối với nền văn học hiện đại. Suốt cả cuộc đời Nguyễn Tuân luôn khát khao đi tìm cái đẹp, cái tinh hoa của đất trời để sáng tạc nên những kiệt tác văn học độc đáo. Và tác phẩm "Chữ người tử tù" trích trong tập "Vang bóng một thời"của ông cũng chứa đụng những nết đẹp đó.

Đoạn cho chữ nằm ở phần cuối tác phẩm ở vị trí này tình huống truyện được đẩy lên đến đỉnh điểm vì viên quản ngục bỗng nhận được công văn về việc xử tử những tên phản loạn, trong đó có Huấn Cao. Do vậy cảnh cho chữ có ý nghĩa cởi nút, giải tỏa những băn khoăn, chờ đợi nơi người đọc, từ đó toát lên những giá trị lớn lao của tác phẩm.

Sau khi nhận được công văn, viên quản ngục đã giãi bày tâm sự của mình với thầy thơ lại. Nghe xong truyện, thầy thơ lại đã chạy xuống buồng giam Huấn Cao để kể rõ nỗi lòng viên quản ngục. Và đêm hôm đó, trong một buồng tối chật hẹp với ánh sáng đỏ rực của một bó đuốc tẩm dầu, " một cảnh tượng xưa nay chưa từng có" đang diễn ra. Thông thường để sáng tạo nghệ thuật người ta thường tìm đến những nơi có không gian đẹp, thoáng đãng, yên tĩnh. Nhưng trong một không gian chứa đầy bóng tối, nhơ bẩn chốn ngục tù thì việc sáng tạo nghệ thuật vẫn xảy ra. Thời gian ở đây cũng gợi cho ta tình cảnh của người tử tù. Đây có lẽ là đêm cuối của người tử tù-người cho chữ và cũng chính là giờ phút cuối cùng của Huấn Cao. Và trong hoàn cảnh ấy thì " một người tù cổ đeo gông, chân vướng xiềng" vẫn ung dung, đĩnh đạc "dậm tô nét chữ trên tấm lụa trăng tinh". Trong khi ấy, viên quản ngục và thầy thơ lại thì khúm lúm chuyển động.ở đây cho thấy dường như trật tự xã hội đang bị đảo lộn. Viên quản ngục đáng nhẽ phải hô hào , răn đe kẻ tù tội. Thế nhưng trong cảnh tượng này thì tù nhân lại trở thành người răn dạy, ban phát cái đẹp.

Đây quả thực là một cuộc gặp gỡ xưa nay chưa từng có giữa Huấn Cao-người có tài viết chữ nhanh , đẹp và viên quản ngục, thầy thơ lại-những người thích chơi chữ. Họ đã gặp nhau trong hoàn cảnh thật đặc biệt: một bên là kẻ phản nghịch phải lĩnh án tử hình( Huấn Cao) và một bên là những người thực thi pháp luật. Trên bình diện xã hội, họ ở hai phía đối lập nhau nhưng xét trên bình diện nghệ thuật họ lại là tri âm, tri kỉ của nhau. Vì thế mà thật là chua xót vì đây là lần đầu tiên nhưng cũng là lần cuối cùng ba con người ấy gặp nhau. Hơn thế nữa, họ gặp nhau với con người thật, ước muốn thật của mình. Trong đoạn văn, nhà văn đã sử dụng sự tương phản giữa ánh sáng và bóng tối làm câu chuyện cũng vận động theo sự vận động của ánh sáng và bóng tối. Cái hỗn độn, xô bồ của nhà giam với cái thanh khiết của nền lụa trắng và những nét chữ đẹp đẽ. Nhà văn đã làm nổi bật hình ảnh của Huấn Cao, tô đậm sự vươn lên thắng thế của ánh sáng so với bóng tối, cái đẹp so với cái xấu và cái thiện so với cái ác. Vào lúc ấy, từ một quan hệ đối nghịch kì lạ: ngọn lửa của chính nghĩa bùng cháy ở chốn ngục tù tối tăm, cái đẹp được sáng tạo giữa chốn hôi hám, nhơ bẩn... ở đây, Nguyễn Tuân đã nêu bật chủ đề của tác phẩm: cái đẹp chiến thắng cái xấu xa, thiên lương chiến thắng tội ác. Đó là sự tôn vinh cái đẹp, cái thiện đầy ấn tượng.

Sau khi cho chữ xong, Huấn Cao đã khuyên quản ngục từ bỏ chốn ngục tù nhơ bẩn: "đổi chỗ ở" để có thể tiếp tục sở nguyện cao ý. Muốn chơi chữ phải giữ được thiên lương. Trong môi trường của cái ác, cái đẹp khó có thể bền vững. Cái đẹp có thể nảy sinh từ chốn tối tăm, nhơ bẩn, từ môi trường của cái ác( cho chữ trong tù) nhưng không thể chung sống với cái ác. Nguyễn Tuân nhắc đến thú chơi chữ là môn nghệ thuật đòi hỏi sự cảm nhận không chỉ bằng thị giác mà còn cảm nhận bằng tâm hồn. Người ta thưởng thức chữ không mấy ai thấy, cảm nhận mùi thơm của mực. Hãy biết tìm trong mực trong chữ hương vị của thiên lương. Cái gốc của chữ chính là cái thiện và chơi chữ chính là thể hiện cách sống có văn hóa.

Trước lời khuyên của người tử tù, viên quản nguc xúc động " vái người tù một vái, chắp tay nói một câu mà dòng nước mắt rỉ vào kẽ miệng nghẹn ngào: kẻ mê muội này xin bái lĩnh". Bằng sức mạnh của một nhân cách cao cả và tài năng xuất chúng, người tử tù đã hướng quản ngục đến một cuộc sống của cái thiện. Và trên con đường đến với cái chết Huấn Cao gieo mầm cuộc sống cho những người lầm đường. Trong khung cảnh đen tối của tù ngục, hình tượng Huấn Cao bỗng trở lên cao lớn là thường, vượt lên trên những cái dung tục thấp hèn của thế giới xung quanh. Đồng thời thể hiện một niềm tin vững chắc của con người: trong bất kì hoàn cảnh nào con người vẫn luôn khao khát hướng tới chân- thiện-mĩ.

Có ý kiến cho rằng: Nguyễn Tuân là nhà văn duy mĩ, tức là điều khiến ông quan tâm chỉ là cái đẹp, là nghệ thuật. Nhưng qua truyện ngắn " Chữ người tử tù" mà đặc biệt là cảnh cho chữ ta càng thấy rằng nhận xét trên là hời hợt, thiếu chính xác. Đúng là trong truyện ngắn này, Nguyễn Tuân ca ngợi cái đẹp nhưng cái đẹp bao giờ cũng gắn với cái thiện, thiên lương con người. Quan điểm này đã bác bỏ định kiến về nghệ thuật trước cách mạng, Nguyễn Tuân là một nhà văn có tư tưởng duy mĩ, theo quan điểm nghệ thuật vị nghệ thuật. Bên cạnh đó, truyện còn ca ngời viên quản ngục và thầy thơ lại là những con người tuy sống trong môi trường độc ác xấu xa nhưng vẫn là những "thanh âm trong trẻo" biết hướng tới cái thiện. Qua đó còn thể hiện tấm lòng yêu nước, căm ghét bọn thống trị đương thời và thái độ trân trọng đối với những người có "thiên lương" trên cơ sở đạo lí truyền thống của nhà văn.

"Chữ người tử tù" là bài ca bi tráng, bất diệt về thiên lương, tài năng và nhân cách cao cả của con người. Hành động cho chữ của Huấn Cao, những dong chữ cuối cung của đời người có ý nghĩa truyền lại cái tài hoa trong sáng cho kẻ tri âm, tri kỉ hôm nay và mai sau. Nếu không có sự truyền lại này cái đẹp sẽ mai một. Đó cũng là tấm lòng muốn giữ gìn cái đẹp cho đời.

Bằng nhịp điệu chậm rãi, câu văn giàu hình ảnh gợi liên tưởng đến một đoạn phim quay chậm. Từng hình ảnh, từng động tác dần hiện lên dưới ngòi bút đậm chất điện ảnh của Nguyễn Tuân: một buồng tối chật hẹp...hình ảnh con người "ba cái đầu đang chăm chú trên một tấm lụa trắng tinh", hình ảnh người tù cổ đeo gông, chân vướng xiềng đang viết chữ. Trình tự miêu tả cũng thể hiện tư tưởng một cách rõ nét: từ bóng tối đến ánh sáng, từ hôi hám nhơ bẩn đến cái đẹp. Ngôn ngữ, hình ảnh cổ kính cũng tạo không khí cho tác phẩm. Ngôn ngữ sử dụng nhiều từ hán việt để miêu tả đối tượng là thú chơi chữ. Tác giả đã "phục chế" cái cổ xưa bằng kĩ thuật hiện đại như bút pháp tả thực, phân tích tâm lí nhân vật ( văn học cổ nói chung không tả thực và phân tích tâm lí nhân vật)

Cảnh cho chữ trong “Chữ người tử tù” đã kết tinh tài năng , sáng tạo và tư tưởng độc đáo của Nguyễn Tuân. Tác phẩm đã nói lên lòng ngưỡng vọng và tâm sự nuối tiếc đối với những con người có tài hoa, nghĩa khí và nhân cách cao thượng. Đan xen vào đó tác giả cũng kín đáo bày tỏ cái đau xót chung cho cái đẹp chân chính, đích thực đang bị hủy hoại. Tác phẩm góp một tiếng nói đầy tính nhân bản: Dù cuộc đời có đen tối vẫn còn có những tấm lòng tỏa sáng.

Nguyễn Tuân là nhà văn suốt đời đi tìm cái đẹp. Và trong hành trình khám phá cái đẹp trần thế của mình ,ông đã phát hiện ra cái đẹp truyền thống xa xưa ở một thời đã qua nay chỉ còn vang bóng. Tác Phẩm " Chữ người tử tù" của Nguyễn Tuân chính là một trong những tác phẩm tiêu biểu rút ra từ tập truyện " Vang bóng một thời". Truyện đã thể hiện được vẻ đẹp tài hoa, khí phách của nhân vật Huấn Cao, đồng thời gửi gắm về ý nghĩa của cái đẹp thông qua cảnh cho chữ.

Để hiểu truyện này, thiết tưởng phải nắm được đôi nét về nghệ thuật chơi chữ truyền thống.

Từ xa xưa, ở Trung Quổc, cũng như một số nước lân cận ít nhiều đã từng dùng chữ Nho như Nhật Bàn, Việt Nam…, trong giới trí thức, đều có tập quán chơi chữ Người có tài viết chữ đẹp rất được kính trọng. Chữ Nho là một thứ văn tự tượng hình, viết bằng bút lông mềm mại, viết chữ mà tựa hồ như vẽ một bức tranh. Và cá tính người viết cũng thể hiện trong nét bút. Người ta thường mua chữ, hoặc xin chữ. Người cho chữ, hoặc bán chữ viết lên bức tranh… để chủ nhân làm vật trang trí trong nhà Chữ phải "vẽ" đẹp đã đành, mà ý nghĩa của chữ cũng phải sâu sắc, hợp tình, hợp cảnh… Đây thực chất là một tác phẩm mĩ thuật của người nghệ sĩ, vừa có tài "vẽ" chữ, vừa có khả năng thấu hiểu ý nghĩa của chữ. Bộ môn nghệ thuật này gọi là Thư pháp.

Ở Việt Nam, thời phong kiến, Cao Bá Quát được coi là một trong những nghệ sĩ thư pháp đầy tài hoa.

Thông qua vẻ đẹp hiên ngang của người tử tù, và quá trình săn tìm cái đẹp của viên quản ngục, Nguyễn Tuân khẳng định sự chiến thắng của cái đẹp, cái cao thượng đối với cái xấu xa thấp hèn.

Phân tích truyện ngắn Chữ người tử tù thực chất là phân tích hai nhân vật Huấn Cao và viên quàn ngục. Hai nhân vật này có quan hệ chặt chẽ với nhau, soi sáng và tôn nhau lên. Mặc dù, qua nhân vật quản ngục, tác già cũng đã gửi gắm một số ý tưởng độc lập; nhưng nhìn chung, phân tích nhân vật quản ngục chủ yếu phải phục vụ cho việc phân tích nhân vật Huấn Cao.

Nguyễn Tuân đã dưa vào nguyên mẫu Cao Bá Quát, một con người có bản lĩnh kiên cường (lãnh tụ một cuộc khởi nghĩa của nông dân), lại là một bậc tài hoa lỗi lạc chữ viết đep, giỏi thơ phú, để xây dựng hình tượng Huấn Cao – một nhân vật khí phách kiên cường, nhân cách cao thượng, và rất đỗi tài hoa.

Huân Cao trước hết là người hết sức tự trọng, "không vì vàng ngọc hay quyền thế mà ép mình viết câu đối bao giờ", "tính ông vốn khoánh, trừ chỗ tri kỉ. ông ít chịu cho chữ". Ấy là một con người sống hiên ngang bất khuất "chọc trời khuấy nước", có "hoài bão tung hoành", "đến cái cảnh chết chém" ông cũng chẳng sợ. Ông khỉnh bỉ sâu sắc những kẻ đại diện cho quyền lực thống trị. Dưới mắt ông, chúng chỉ là một lũ "tiểu nhân thị oai". Do đó, tuy dưới quyền cai quản của chúng, ông vẫn cố tình tỏ ra khinh bạc. Ông xuất hiện lần đầu tiên trước viên quản ngục bằng hành động dỗ cái gông nặng 7 – 8 tạ xuống thềm đá tảng, "đánh thuỳnh một cái" và "lãnh đạm", "không thèm chấp" khi nghe lời dọa dẫm của tên lính áp giải. Thế rồi, sau khi quản ngục khép nép hỏi Huấn Cao: "Ngài cò cần gì thêm nữa xin cho biết. Tôi sẽ cô gắng chu tất", ông đã trả lời với thái độ đầy khinh bỉ: "Người hỏi ta muốn gì? Ta chỉ muốn một điều là người đừng đặt chân vào đây" Theo ông, chỉ có "thiên lương" (bàn chất tốt đẹp cùa con người) và tình yêu cái đẹp, cái cao thượng, với tấm lòng "biệt nhởn liên tài" mới là đáng quý. Kiêu sa là thế, nhưng đến khi hiểu đươc tấm lòng của quản ngục, Huấn Cao chẳng những vui vẻ nhận lời cho chữ, mà còn chân thành thét lên: "Ta cầm cái tấm lòng biệt nhân liên tài của các người. Nào ta có biết đâu một người như thầy quan đây mà lại có những sở thích cao quý như vậy. Thiếu chút nữa ta phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ". Và sau khi cho chữ xong, Huấn Cao còn vỗ về khuyên bảo quản ngục như người cha khuyên bảo con: "Tôi bảo thực đấy, thầy quản nên tìm về quê mà ở đã, thầy hãy thoát khỏi cái nghề này đi đã, rồi về quê mà ở đã, thầy hãy thoát khỏi cái nghề này đi đã, rỗi hãy nghĩ đển chuyện chơi chữ. Ờ đây, khó giữ thiên lương cho lành vừng và rồi cũng đến nhem nhuốc mất cái đời lương thiện đi". Như vậy, theo ông Huấn, cái đẹp không thể chung sống với cái xấu xa thấp hèn và con người chi có thể thưởng thức đuợc cái đẹp, nếu như giữ được bản chất trong sáng.

Huấn Cao còn là con người hết sức tài hoa. ông có "tài viết chữ rất nhanh và rất đẹp", chữ ông "đẹp lắm, vuông lắm", đến nỗi viên quàn ngục coi việc xin được chữ của ông là "có một vật báu trên đời".

Hình tượng Huấn Cao càng trở nên lộng lẫy bởi tư thế hiên ngang, đường hoàng, đúng là tư thế của người anh hùng. Với bản chất kiên cường, cho dù đã sa cơ thất thế (bị giam giữ chờ ngày ra pháp trường), Huấn Cao vẫn có tư thế ung dung tự tại của một người "chọc trời khuấy nước" coi khinh cái chết. Trong tù, ông vẫn thản nhiên ăn thịt uống rượu "coi như đó là một việc vẫn làm trong cái hứng sinh bình" Như vậy, tuy bị giam cầm về thể xác, ông Huấn vẫn hoàn toàn tự do về mặt tinh thần.

Đoạn cho chữ ở cuối truyện có thể xem là đoạn hay nhất, kết tính nghệ thuật của toàn tác phẩm. Qua đoạn này, hình cảnh ông Huấn Cao càng trở nên uy nghi lẫm liệt, giữa một cảnh tượng "xưa nay chưa từng có". Ở đây thủ pháp đối lập được sử dụng đầy hiệu quà thẩm mỹ: việc cho chữ vốn là một việc thanh cao, một sáng tạo nghệ thuật với lụa trắng, mực thơm, nét chữ tươi tắn…, lại được tiến hành trong một buồng tối tăm chật hẹp ẩm ướt, tường đầy mạng nhện, tổ rệp, đất bừa bãi phân chuột, phân gián. Kỳ lạ hơn nữa là sự đối lập giữa hình ảnh kì vĩ của người tù "Cồ đeo gông chân vướng xiềng” chỉ sáng mai sẽ bị giải vào kinh chịu án tử hình đang ung dung phóng bút tô những nét chữ tài hoa trên tấm lụa bạch như một nghệ sĩ hoàn toàn tự do, tự chủ với hình ảnh so ro của thấy thơ lại "run run bưng chậu mực" và hình ảnh viên quàn ngục khúm núm cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ, rồi chắp tay vái người tù, "nói một câu mà dòng nước mắt rỉ vào kẽ răng làm cho nghẹn ngào: "Kẻ ngu muội này xin bái lĩnh!". Chính sự đối lập dường như phi lý này đã tạo ra cảnh tượng mà tác giả gọi là "xưa chưa từng có" trong nhà tù. Nhưng cái lạ hơn lại là ở chỗ: té ra, giữa chốn tù ngục bạo tàn này không phải nhũng kẻ đại diện cho quyền lực thống trị làm chủ. Đây là sự chiến thắng của cái đẹp của tài hoa và nhân cách đối với cái xấu xa thấp hèn nhơ bẩn. Ý nghĩa tư tưởng của thiên truyện là ở đấy.

Huấn Cao là một nhân vật siêu phàm thường thấy trong văn học lãng mạn. ở nhân vật này, chữ "tài" và chữ "tâm" kết hợp hài hoà với nhau. Ông cũng như nhiều nhân vật chính diện của Nguyễn Tuân trong Vang bóng một thời, nhất thiết phải là một con người tài hoa. Song, Huấn Cao còn có vẻ đẹp của một con người đầy khí phách và có trách nhiệm đối với thời cuộc (không phải như nhiêu nhân vật khác trong Vang bóng một thời đành chỉ biết tiêu dao ngày tháng bên chén trà, ly rượu… để giải sầu).

Viên quản ngục cũng là một nhân vật độc đáo. Đúng là viên quản ngục của Nguyễn Tuân. Ông ta say mê cái đẹp và nhân cách cao thượng của con người, nên chân thành biệt đãi Huấn Cao, hàng ngày sai người "dâng rươu với thức nhắm", nói năng hết sức cung kính với người tù này. Trước nhân cách cao cả của Huấn Cao, ông tự thấy chỉ là thân phận thấp hèn của một "kẻ tiểu lại giữ tù". Say mê cái đẹp, cảm phục tài năng và nhân cách, chính viên quản ngục chứ không phải ai khác, đã bất chấp luật pháp, làm đảo lộn trật tự trong nhà tù biến kẻ phạm nhân trọng án thành một thần tượng để tôn thờ.

Con người như thế quả là một "thanh âm trong trẻo chen vào giữa một bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn xô bồ", là "cái thuần khiết giữa một đống cặn bã". Lúc đầu, hai người nghi kị lẫn nhau, nhưng cái đẹp và tình yêu cái đẹp đã làm cho họ hiểu nhau. Bên trong con người công cụ ấy của chính quyền tàn bạo là một tâm hồn nghệ sĩ. Con người khúm núm trước cái đẹp này, thực ra cũng không thiếu sự dũng cảm ngang tàng. Bằng việc xin chữ người tử tù, ông ta chứng tò có thể sẵn sàng chết vì nghệ thuật (nếu việc bị bại lộ).

Nhiều người có định kiến Nguyễn Tuân trước cách mạng là một cây bút duy mỹ, nghệ thuật vị nghệ thuật.

Chữ người từ từ có thể coi là một bằng chứng để bác bỏ định kiến ấy. Qua các nhân vật Huấn Cao và viên quản ngục, ta thấy tác giả không hề đối lập tài với tâm, cái đẹp với thiên lương trong sạch của con người. Huấn Cao tin rằng, "Một kẻ biết kính mến khí phách, một kẻ biết tiếc, biết trọng người có tài hẳn không phải là kẻ xấu hay là vô tình". Và một khi cái đẹp, cái tài, và cái tâm không thể tách rời, thì nghệ thuật có khả năng cảm hoá con người, dù phải sống trong bùn như viên quàn ngục nhưng nếu thực sự yêu cái đẹp thỉ vẫn không mất khả năng hướng thiện.