Thơ văn Cao Bá Quát đã thể hiện tráng chí của một kẻ sĩ hăm hở vào đời, đồng thời nói lên bi kịch của một đấng tài trai không gặp thời, gặp vận. Thời trẻ ông từng hát: Ngã dục đăng cao sầm - Hạo ca kí vân thủy (Ta muôn trèo lên đỉnh cao ngất - Hát vang lên để gửi tấm lòng vào mây nước). Nhưng trong bài Sa hành đoản ca, ông lại viết:
Trường sa, trường sa, nại cừ hà!
Thản lộ mang mang úy lộ đa.
(Bãi cát, bãi cát, ngao ngán lòng
Đường phẳng mờ mịt, đường hiềm vô cùng!)
Sa hành đoản ca (Bài ca ngắn đi trên bãi cát) chỉ có thể có được Cao Bá Quát viết ra khi ông đã nếm trải nhiều cay đắng trên con đường công danh, hoạn lộ? Có thể trên đường từ Huế ra Bắc đi nhận chức Giáo thụ huyện Quốc Oai, tỉnh Sơn Tây, ông mới viết bài thơ này (?).
"Ca" là một thế loại của thơ cố: câu thơ dài, ngắn tùy thuộc vào cảm hứng và âm điệu, vần điệu. Bài thơ của Cao Bá Quát gồm có 16 câu thơ ngũ ngôn và thất ngôn đan xen vào nhau.
Sa hành đoản ca nói về 'một người dang lặn lội trên bãi cát dài, khi tóc đã ngả màu sương, suy ngẫm về đường dời và cái bá công danh '.
Bôn câu thơ đầu gợi tả bãi cát. Hình ảnh 'trường sa ' điệp lại trong câu thơ 'Trường sa phục trường sa ' gợi lên bãi cát dài và rộng bao la, mênh mông, kéo dài đến vô tận. Đó là những bãi cát nằm dọc con đường thiên lí thuộc hai tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị dằng dặc nơi khúc ruột miền Trung. Khách lữ hành đi một bước lại như lùi một bước. Nước mắt lả chã tuôn rơi. Mặt trời đã lặn nhưng người lử khách vần còn đi. Câu thơ ngũ ngôn với điệp ngữ và tương phản đã làm nồi bật sự cực nhọc, mệt mỏi của người đang lầm lụi đi trên bãi cát dài:
Trường sa phục trường sa
Nhất bộ nhất hồi khước
Nhập nhập hành vị dĩ
Khách tử lệ giao lạc.
(Bãi cát dài, bãi cát dài!
Mỗi bước lại như lùi
Mặt trời đã lặn đi chưa nghỉ
Khách bộ hành nước mất tuôn rơi)
Tám câu thơ tiếp theo nói lên cái giá phải trả đối với hạng người hám danh lợi. Không học được 'phép ngủ kĩ ' của Tiên ông Hạ Hầu An ngày xưa mà vẫn 'cứ trèo non, lội nước mãi ' cho khổ! Tự hỏi mình rồi lại tự trách mình: Vì hám danh lợi nên phải 'tất tả ' ngược xuôi:
Cổ lai danh lợi nhân Bôn tẩu lộ đồ trung.
(Xưa nay phường danh lợi Bôn tẩu trên đường đời.)
Trên đời, kẻ hám danh lợi khác nào người say rượu. Người say rượu cũng như kẻ hám công danh thì nhiều vô số, còn kẻ tỉnh thì ít. Đó là nguyên nhân mọi bi kịch của người đời:
Phong tiền bửu hữu mĩ tửu Tính giả thường thiểu, túy giả đồng.
Nghệ thuật so sánh giữa 'tỉnh giả thiểu ' với 'túy giả đồng ' đã làm nôi bật chất triết lí về sự hám danh lợi của người đời.
Nếu Lý Bạch hơn nghìn năm về trước từng cảm nhận: 'Hành lộ nan, hành lộ nan! Đa kì lộ, kim an tại? ' (Đường đi khó, đường đi khó! Nhiều ngả rẽ giờ đang ở nơi nào?) thì trong Sa hành đoản ca, Cao Bá Quát cũng viết:
Bãi cát dài, bãi cát dài, biết tính sao dây?
Bước đường bằng phẵng thì mờ mịt, bước đường ghê sợ thì nhiều.
Khách lữ hành không chỉ cảm thấy đường đi khó mà còn cảm thấy đường đời lắm ngả, biết đi về đâu, biết chọn hướng nào, nẻo đường nào? Giữa bãi cát dài bao la mênh mông, người lữ khách như bị lạc lôi, băn khoăn tự hỏi: 'Biết tính sao đây? '. Hơn bao giờ hết, lữ khách mới thâm thìa con đường đời, con đường danh lợi 'bằng phẳng thì mờ mịt ', mà 'bước đường ghê sợ thì nhiều '.
Cao Bá Quát coi đó là sự trải nghiệm, chiêm nghiệm. Nổi tiếng thần đồng nhưng chỉ đỗ cử nhân: mấy lần thi Hội đều hỏng. Dưới chế độ phong kiến, không phải cứ có tài, có chí là công thành danh toại. Có lúc Cao Bá Quát cất lời than: 'Trượng phu ba mươi tuổi, chẳng nên danh gì! '. Mãi đến năm 32 tuổi, ông mới được vua nhà Nguyễn triệu vào kinh bô làm hành tẩu bộ Lễ - một chức thư lại quèn! Sau đó là những năm tù đày, đi 'dương trình hiệu lực ' sang đến tận In-đô-nê-xi-a... Câu thơ 'Dường phẳng mờ mịt, dường hiểm vô cùng ' đã được Cao Bá Quát viết bằng nước mắt, tiếng thở dài và máu.
Khép lại bài thơ là khúc ca 'đường cùng '. Phía Bắc và phía Nam, trước mặt và sau lưng, núi nhấp nhô 'muôn trùng ', núi lượn sóng 'muôn đợt '. Cặp câu song hành sử dụng hình ảnh biểu tượng đã tô đậm cái khó của con đường đời. Lữ khách tự hỏi và khẽ trách mình. Kết thúc bài thơ là một câu hỏi đầy ám ảnh:
Nghe ta ca 'cùng đồ ' một khúc
Phía Bắc núi Bắc, núi muôn lớp!
Phía Nam núi Nam, sóng muôn đợt!
Sao mình anh còn trơ trên bãi cát?
Người lữ hành đã và đang sống trong tâm trạng buồn cô đơn và mệt mỏi. Biết đi đâu về đâu khi mặt trời đã lặn, lặn từ lâu rồi! Biết tìm hướng nào khi tóc đã ngả màu sương.
Sa hành đoản ca là lời than của người lữ khách về sự gian truân trên đường đời, về sự mờ mịt ghê sợ của con đường danh lợi. Bài thơ là một bài học, một triết lí về con đường danh lợi và cái giá của khách danh lợi trên mọi nẻo đường gần xa.
Hình tượng bãi cát dài và người đi trên bãi cát lúc mặt trời đã lặn, nước mắt chảy ra cứ ám ảnh mãi hồn người.
