Khi con tu hú" đã làm nổi bật bức tranh ngày hè và tâm trạng của người tù chiến sĩ, cũng chính là của tác giả.  Tiếng chim là yếu tố gợi mở để mạch cảm xúc trào dâng mãnh liệt. Tố Hữu bất chợt thấy mọi âm thanh của sự sống ngày hè đang ngay gần bên khung cửa. Ông thấy được tiếng ve đang ngân nga trong những vườn cây, thấy tiếng sáo diều đang vi vu trên bầu trời cao xanh ngoài khung cửa sổ nhà lao.Và không chỉ vậy, tiếng chim tu hú kia còn đánh thức hết thảy mọi giác quan của Tố Hữu. Ông như đang nhìn thấy những màu sắc thật tươi tắn, rực rỡ của ngày hè. Nào là những cánh đồng lúa chín vàng óng đang đến ngày thu hoạch, những hạt bắp vàng đang óng ánh giữa sân "nắng đào" hồng tươi, nào là bầu trời xanh thẳm, biêng biếc xanh… Đó là những mùa hè mà chàng thanh niên mười tám còn được sống tự do giữa gia đình, bè bạn, đồng bào, đồng chí thân thương. Bốn câu thơ cuối đã khắc họa 1 cách rõ nét tâm trạng của người tù Cách mạng. Đó là tâm trạng đau khổ, bực bội, uất ức, ngột ngạt nhưng không hề có vẻ bi quan, chán chường, tuyệt vọng của một tâm hồn yếu đuối dễ bị gục ngã, quy phục trước hoàn cảnh. Nhà thơ cảm nhận vẻ đẹp mùa hè bằng chính sức mạnh tâm hồn, bằng tình yêu quê hương tha thiết, yêu cuộc sống tự do đến cháy bỏng "Ta nghe hè dậy bên lòng". Một mùa hè thật rực rỡ, náo nhiệt nơi ngoài khung cửa nhà lao! Nhịp thơ đang đều đều, êm ái đến câu 8 và 9 bỗng bị ngắt bất thường 6/2, 3/3. Các từ ngữ, hình ảnh đang vui tươi, đến đây bỗng trở nên mạnh mẽ, dữ dội: đập tan phòng, chết uất, ngột...Tất cả để diễn tả tâm trạng u uất, ngột ngạt, bực bội và khát khao sống, khát khao tự do. Bài thơ mở đầu bằng tiếng chim tú hú và kết thúc cũng bằng tiếng chim tu hú. Mỗi tiếng kêu của nó là một tín hiệu gợi nhắc về cuộc sống tự do và thân phận tù tội. Tiếng chim tu hú ở đầu bài là tiếng gọi vào hè náo nức, rộn ràng. Tiếng chim tu hú ở câu thơ kết bài là tiếng kêu có phần như thiêu đốt giục giã, tiếng gọi của tự do, khát vọng da diết thôi thúc lòng người. . Bài thơ kết thúc bằng cách mở ra tiếng chim tu hú cứ kêu "như giục giã những hành động sắp tới".

Hình ảnh tiếng chim tu hú gọi bầy và vẻ đẹp của thiên nhiên bên ngoài đó là "lúa chiêm đang chín", "trái cây ngọt dần" gợi vụ mùa rộn rã,"vườn râm dậy tiếng ve ngân" là âm thanh náo nức của cuộc sống bên ngoài. Bao vẻ đẹp của thiên nhiên trời đất và trái ngược lại là sự bế tắc của người tù cách mạng. Đó là tâm trạng day dứt trái ngược với cuộc sống bên ngoài, trái ngược với sự đẹp đẽ, rôn rã của thiên nhiên đang gọi mời thì hình ảnh người tù cách mạng trở nên thật đáng thương. Muốn đập tan căn phòng xà li chật chội với nỗi uất ức căm thù da diết và mong mỏi tự do đến cháy lòng. Hình ảnh làm cho ta càng thêm xót thương và đau lòng với người chiến sĩ nói riêng và toàn thể dân tộc ta lúc bấy giờ nói chung. Nhưng từ đó cũng thấy một tinh thần sắt đá, kiên cường của nhân dân ta đứng dậy đấu tranh giống như người chiến sĩ trong văn bản.