Trong cuộc sống, để có thể sống đẹp, sống tốt, sống đúng không phải là điều dễ dàng, nhưng cũng không phải là chuyện không thể. Giữa xã hội có nhiều vết nhơ hay trong một môi trường đầy cám dỗ, để có thể sống không hổ thẹn với lòng mình cần rất nhiều bản lĩnh. Bởi vậy cha ông ta đã có câu tục ngữ “Đói cho sạch, rách cho thơm”.
Người xưa mượn hai yếu tố thiết thực nhất trong cuộc sống hằng ngày của con người là ăn và mặc để thông qua đó thể hiện quan niệm sống của mình. Trong xã hội phong kiến trước đây, người lao động chân lấm tay bùn thường bị giai cấp bóc lột khinh thường, rẻ rúng. Bọn chúng cho rằng mọi sự xấu xa trên đời đều bắt đầu từ sự cùng khốn này: Bần cùng sinh đạo tặc, hay Đói ăn vụng, túng làm càn.Thực tế cũng có một số người bị tha hóa trước hoàn cảnh nhưng đó chỉ là rất ít, còn phần lớn người lao động chân chính vẫn giữ vững nếp sống lành mạnh, trong sạch truyền thống của cha ông.
Lúc đói bản năng tự nhiên của con người trỗi dậy rất mạnh để bảo tồn sự sống. Liệu có còn đủ lí trí để giữ cho sạch sẽ? Khi nghèo nàn, rách rưới, mấy người còn nghĩ tới thơm tho? Không ! Câu tục ngữ này không định đề cập đến nghĩa đen mà cao hơn thế, nó nêu lên một triết lí sống, một quan điểm sống, một nề tảng đạo đức của nhân dân ta.
Câu tục ngữ lấy đói và rách là hai biểu hiện cụ thể của hoàn cảnh khó khăn trong đời sống vật chất của con người để tượng trưng cho cuộc sống gian truân, vất vả. Nước ta là một nước nông nghiệp, trước đây hơn 90% dân số sống bằng nghề làm ruộng. Quanh năm họ dầu dãi nắng mưa, đổ mồ hôi nước mắt trên đồng ruộng để làm ra củ khoai, hạt lúa. Cực nhọc trăm bề nhưng nghèo đói vẫn hoàn nghèo đói bởi sưu cao, thuế nặng, bởi chính sách áp bức, bóc lột tàn khốc của giai cấp thống trị. Đời người nông dân nghèo, hỏi có mấy khi được ấm no, vui vẻ?
Sống trong cảnh đói rách kéo dài triền miên như vậy, nếu không giữ gìn phẩm cách, con người sẽ rất dễ bị tha hóa về đạo đức. Trong hoàn cảnh ấy, những lời khuyên nhủ, những bài học nhân sinh là hết sức cần thiết. Người lao động khuyên nhau, nhắc nhở nhau hãy sống cho trong sạch, đúng với bản chất thiên lương, sao cho khỏi cúi xuống thẹn đất, ngẩng lên thẹn trời và trước hết là để cho lương tâm mình không bị cắn rứt bởi tội lỗi xấu xa.
Quan điểm này đối lập với quan điểm sống tiêu cực của giai cấp boc lột; là sự tự khẳng định và đề cao quan điểm sống thanh cao của người lao động. Không một uy lực nào, một cám dỗ nào có thể làm cho những con người chân chính khuất phục.
Tuy nhiên, trong cuộc sống không phải ai cũng có tấm lòng cao quý như người phụ nữ kia cón nhiều người khi đói khổ họ bần cùng rồi sinh ra làm bừa, trở thành kẻ trộm cắp, tham lam đồ của người khác. Nhiều người vì thiếu tiền mà phạm tội cướp giật, hoặc móc túi trở thành những thành phần bị xã hội lên án xa lánh điều này thật sự đáng buồn. Những người này đã không giữ được sự tinh khiết trong lòng mình, họ đã để những thứ vật chất nhỏ bé làm lu mờ đi nhân cách sống của mình. Không làm đúng lời dạy của ông bà ta “Đói cho sách rạch cho thơm”. Nhiều người con gái xinh đẹp nhưng nhà nghèo khổ nên sẵn sàng trở thành vợ bé của những ông già có nhiều tiền có gia đình để kiếm lợi ích cho bản thân và gia đình mình. Họ sẵn sàng đánh đổi nhân cách để được sống một cuộc sống xa hoa, thoải mái về tiền bạc vật chất.
Câu tục ngữ “Đói cho sạch rách cho thơm” dù trong hoàn cảnh nào cũng luôn thể hiện được vai trò ý nghĩa đúng đắn của nó. Đó chính là một lời khuyên vô cùng thấu đáo của ông cha ta muốn con cháu mình dù trong hoàn cảnh sống như thế nào cũng cần phải giữ được tấm lòng trung thực, thanh ao của mình, không nên bị vật chất, những thói hư tật xấu cám dỗ, đi vào con đường tha hóa tội lỗi. Bởi chỉ một lần sa chân ngàn đời ôm hận khi con người ta mất đi danh dự, đạo đức của mình thì mãi mãi không bao giờ có cơ hội quay lại làm người tử tế lương thiện.
