Là huyện vùng thấp của tỉnh Hà Bình, Kim Bôi chủ yếu có người dân tộc Mường sinh sống. Nơi đây có những nét văn hóa rất đặc biệt và đã sớm trở thành tâm điểm chú ý du khách đến tham quan du lịch.

Đến với vùng đất Mường Động không chỉ nghỉ dưỡng, tham quan, du khách còn được thưởng thức hương vị của cơm Lam - món ăn truyền thống dân dã, mang tính đặc trưng của ẩm thực nơi này.

Theo các cụ già trong Mường, trước kia người dân Mường Động còn đói khổ thường phải đi rừng, đi nương từ tờ mờ sáng đào củ sắn, củ mài về ăn, thậm chí phải ngủ lại trong rừng.

Do đó người dân đã sáng tạo ra việc dùng ống tre, ống nứa rồi cho gạo vào trong đem nướng trên lửa cho đến khi gạo trong ống chín thành cơm. Khi ăn, cơm có vị ngọt, bùi có hương thơm đặc trưng của tre, nứa non và gọi đó là cơm Lam.

Nguyên liệu làm cơm Lam gồm có gạo nếp (loại nếp cái hoa vàng hay nếp nương), ống tre, nứa cắt ngắn thành từng đốt có mấu, dài khoảng 20-30 cm.

Loại ống tre phải là cây tươi, không được già hoặc non quá, vì khi nướng trên lửa ống cơm sẽ bị héo, khô và bị cháy.

Đặc biệt, loại cây bánh tẻ sẽ có nước ở trong từng đốt ống, người ta sử dụng luôn thứ nước đó để nướng cơm thì cơm mới có vị thơm, ngọt riêng biệt.

Gạo được ngâm khoảng 8-12 tiếng để cho hạt gạo mềm, dễ chín, cho vào trong ống rồi nén thật chặt, lấy lõi ngô, lá chuối hoặc mẩu mía nút kín đầu còn lại và đem xếp lên một chiếc kiềng.

Khi nướng phải nướng bằng than củi và xoay đều những ống cơm, nếu thấy mùi thơm từ ống Lam bay ra lúc đó là cơm đã chín đều. Sau đó, chẻ bỏ lớp vỏ cứng bên ngoài rồi bóc từng miếng vỏ sao cho vẫn giữ được lớp màng bọc xung quanh, như vậy cơm Lam mới thực sự ngon.

Cơm có thể ăn với thịt gà, thịt lợn rang băm nhỏ, măng chua… nhưng ngon nhất vẫn là chấm với muối vừng.

Trong tập quán của người Mường Hoà Bình nói chung và người dân Mường Động nói riêng, thường thì người đàn ông là người đảm nhận việc chế biến các món ăn trong gia đình. Nhưng với món cơm Lam ở Mường Động thì cả phụ nữ, đàn ông và trẻ em đều biết làm.

Ngày nay, cuộc sống của người dân Mường Động đã có nhiều thay đổi, nhưng họ không làm mai một đi món ăn dân dã từ ngàn xưa mà thay vào đó, cơm Lam đã trở thành món ăn thường xuyên của mỗi gia đình.

Đồng thời, nó còn mang lại lợi ích về kinh tế cho hàng trăm hộ gia đình trên tuyến điểm tham quan, du lịch và các khu nghỉ dưỡng phong phú của huyện Kim Bôi (Hòa Bình) như: Khu du lịch Suối khoáng, Cửu Thác, Thác Mặt Trời, khu Resort…

Bà Bùi Thị Diển là một trong những hộ gia đình sản xuất cơm Lam có tiếng ở xóm Mớ Đá, xã Hạ Bì, nơi có khu du lịch nước khoáng huyện Kim Bôi tâm sự: Từ khi khu nghỉ dưỡng Suối khoáng đi vào hoạt động đến nay, lượng du khách đến tham quan nghỉ dưỡng ngày càng đông.

Gia đình bà cũng có một cơ sở kinh doanh ăn uống nhỏ ở gần khu du lịch nên mỗi khi du khách đến đặt cơm, bà thường làm cơm Lam - món ăn đặc trưng của ẩm thực Mường Động để mời khách thưởng thức.

Khách ăn thấy ngon và muốn mua. Dần dần nhu cầu thưởng thức món cơm Lam Mường Động ngày càng nhiều nên gia đình mở rộng sản xuất. Trung bình mỗi ngày, gia đình bán cho du khách trên 200 ống cơm Lam, mỗi ống là 5.000 đồng.

Ngoài ra, gia đình còn nhận được đơn đặt hàng từ các cơ sở kinh doanh ăn uống quanh khu vực, trong huyện, thành phố Hòa Bình và Hà Nội nên thu nhập từ sản xuất cơm Lam cũng đem lại thu nhập cho gia đình khoảng 100 triệu đồng/năm.

Giờ đây, cơm Lam không chỉ làm phong phú nền ẩm thực của người Mường Động mà nó còn góp phần quảng bá văn hóa Mường Hòa Bình nói chung huyện Kim Bôi nói riêng tới du khách khi đến tham quan du lịch./.