Khi Hơ Nhí còn nhỏ, bà của Hơ Nhí chết, Hơ Nhí phải thay bà lấy chồng là ông Y Kla (cậu của Đam Săn). Ông Y Kla đã nói rằng, sau này nàng sẽ lấy chàng Đam San.

Đến khi đã khôn lớn, Hơ Nhí mới gọi các anh đến và bàn chuyện đi hỏi chồng cho hai chị em. Các anh em trai của nàng mới đến nhà chị em Hơ Âng để thưa chuyện thì Đam San một mực từ chối với lý do vẫn còn ham chơi lắm. Nhưng trời đã "chống gậy hèo" đến thu xếp việc cưới hỏi, Đam San đành phải chấp nhận về nhà vợ.

Do phải bỏ người yêu để về làm chồng người khác nên chàng chán nản, thường xuyên trễ nải công việc nhà vợ, không chăm sóc việc làm ăn của gia đình, tối ngày bỏ đi chơi để lấy lý do trở về nhà chị ruột. Trời lại một lần nữa đứng ra thu xếp, gõ vào đầu chàng bảy lần làm cho chết lịm, chàng lên trời và gặp lại ông. Sau khi tỉnh lại, Đam San đã phải làm theo phong tục và trở thành một vị tù trưởng hùng mạnh, danh tiếng trong vùng.

Ở gần làng của Đam San có một tù trưởng giàu có tên thường gọi là tù trưởng Quạ, nghe tiếng Hơ Nhí có vẻ đẹp nức tiếng hơn cả những người đẹp trong vùng. Lợi dụng lúc Đam San đi vắng, tù trưởng Quạ lấy cớ sang chơi và bắt cóc Hơ Nhí. Người nhà báo cho Đam San biết khi chàng đang bắt cá ở suối. Chàng lập tức trở về tụ tập thanh niên trong làng đi giải cứu vợ.

Đến nhà tù trưởng Quạ, chàng đánh nhau với hắn một hồi, kết liễu tên tù trưởng tàn bạo và tịch thu được nhiều tài sản, nô lệ của y. Được một thời gian sau, lại đến tù trưởng Sắt cũng là một kẻ giàu có tàn bạo nghe tiếng Hơ Nhí xinh đẹp bèn nổi lòng tham, tìm đến bắt nàng làm vợ. Khi Đam San đến, tù trưởng Sắt van xin chàng tha mạng, nhưng chàng vẫn chặt đầu hắn, treo lên ngọn tre cao rồi đón vợ về. Những kẻ nô lệ của tù trưởng Sắt trở thành dâu làng của làng Đam San khiến cho ngôi làng càng trở nên lớn mạnh và giàu có.

Đánh thắng được nhiều tù trưởng và bắt được nhiều nô lệ, với bản tính ngang tàng, coi thường thần linh, Đam San đi chặt cây thần Sơ-múc, vốn là cây thiêng của dòng họ nhà Hơ Nhí làm cho cây đổ đè chết cả hai người vợ của chàng. Đam San lại vác rìu đi lên trời, cầu xin trời cứu sống cả hai người vợ yêu. Chàng lấy được hai bông hoa tượng trưng cho sinh mệnh của hai người vợ, khiến cho Hơ Nhí và Hơ Bhí tỉnh lại. Vợ chồng trở về, tiếp tục cùng dâu làng trồng cây, đánh bắt thú trong rừng, cá dưới suối, trong buôn làng lúc nào cũng rộn rã tiếng cười đùa của trai gái, trẻ con, người già, người trẻ.

Tuy đã có hai người vợ xinh đẹp bên cạnh, lại có trâu đầy sân, chiêng cồng đầy nhà, nô lệ đi lại dập dìu như mắc cửi nhưng Đam San vẫn thấy thiếu. Chàng quyết định đi tìm bắt nữ thần mặt trời về làm vợ lẽ. Nhưng vì thần mặt trời không thể nào rời xa vùng đất giáp ranh giữa trời và đất, nếu nàng đi xuống hạ giới, những người thường sẽ chết vì sức nóng toả ra từ nàng, Đam San đành phải trở về.

Thất vọng vì bị từ chối, thêm sự tức giận và bẽ bàng, chàng lập tức trở lại cánh rừng Sáp Đen bất chấp lời ngăn cản của thần mặt trời. Đi đến giữa rừng thì đêm tối tan, mặt trời lên cao, đất dưới chân dần trở nên mềm nhão, Đam San chìm dần trong bùn lầy. Chàng kêu cứu nhưng chỉ có con bướm bay qua bèn gọi bướm về báo cho các vợ và chị gái biết, đem đồ tế lễ tới cúng tế. Hồn chàng hoá thành con ruồi đậu vào miệng chị gái là Hơ Âng khiến nàng có mang, sinh ra một đứa trẻ giống hệt cậu mình. Đứa trẻ cứ khóc hoài cho đến khi người ta đặt tên cho nó là Đam San thì mới nín. Khi Đam San cháu lớn lên, lại tiếp tục thay cậu nối dây, làm chồng Hơ Nhí và Hơ Bhí, tiếp tục con đường của cậu, trở thành một tù trưởng anh hùng, giàu có.

Câu chuyện về cái chết của người anh hùng lập nên những chiến công thần thánh của người dân Ê Đê cho đến nay vẫn được lưu truyền rộng rãi dưới hình thức kể khan, cũng là một nét văn hoá đặc trưng của người dân núi rừng Tây Nguyên. Cái chết bi thảm, nhưng đầy khát vọng và ước mơ tiếp nối những gì còn dang dở của chàng không bị bùn lầy của rừng Sáp Đen làm cho biến mất mà còn toả sáng cho đến hôm nay.

Mọi dự kiến trên trời đều có trăm ngàn lí do riêng của nó. Ý định đi bắt Nữ thần Mặt Trời của Đam San cũng xuất phát từ ba nguyên do: Muốn chiếm hữu sắc đẹp thần bí huyền thoại của nàng, “thực sự trở thành một tù trưởng giàu có” với một uy lực tuyệt đối “không còn ai dám trái lời”, “giậm chân là núi phải vỡ, sông phải tan” và hơn hết là do bản tính ngang hàng của một tù trưởng anh hùng. Với “bản tính ngang tàng từ bụng mẹ” ấy. Đam San sẵn sàng đạp đổ mọi hạnh phúc thô thiển trần thế, dĩ nhiên chàng sẵn sàng khước từ những vinh quang rạng rỡ của một vị tù trưởng giàu mạnh, một vị tù trưởng có “lợn dê đầy sân… người đi đi lại lại như ong đi lấy nước…”. Đam San đánh đổi mục đích với ý chí và nghị lực phi thường, tự treo lưỡi gươm Đa – mốc lơ lửng trên đầu. Nhưng trong suy nghĩ của chàng dường như tất cả những điều ấy là tất yếu, chàng có thể chấp nhận nó cũng như nó có thể xảy ra. Cho nên, với Tang Mang, Đam San đã có một câu nói hơn mọi câu nói khác: “Có việc gì gấp đâu chú. Tôi muốn đi bắt Nữ thần Mặt trời”. Rõ ràng, chàng đang lấy cái lạc quan tự tin tự tại của một đệ nhất anh hùng để tự cân bằng một phương trình hóc búa: “Có việc gì đâu chú” = “Tôi muốn đi bắt Nữ thần Mặt Trời”. Vế thứ nhất nghe bình thản như giấc ngủ trẻ thơ nhưng vế thứ hai đủ làm kinh ngạc bất kì ai. Một kì tích ghê gớm chưa ai dám nghĩ tới. Đam San lại xem nhẹ như lông hồng, như chuyện thường nhật “chẳng có gì phải vội, trước hay sau thì ta cũng bắt nàng về làm vợ, vậy thôi” ! Vì vậy, cái mà Đam Săn đang quang tâm không phải là hành trình sắp tới mà là cái ăn, cái mặc hiện thời : “Tôi chỉ đói rau ghé xin nghỉ, đói cơm ghé xin ăn, khát rượu ghé xin uống, thiếu bồ kết ghé xin gội đầu, thèm thịt bò thịt tâu ghé xin đó ăn thôi”. Đây là một cuộc hội thoại khá hấp dẫn giữa hai con người mang hai thái cực: một bên là Đam San ung dung, bình thản, và lớn lao bao nhiêu thì một bên là một Tang Mang hốt hoảng, khiếp nhược bấy nhiêu, chỉ vừa thoạt nghe Đam San nhờ dẫn đường. Tang Mang đã vội vàng chối bay chối biến: “Ôi chao, anh ơi, tôi chỉ như một đứa trẻ không biết rõ rừng, là con đàn bà không biết đường, voi đi ở đâu, con tê giác ở đâu, không biết đâu là bến lội qua sông cả, anh ạ”. Qua đó, ta càng thấy nổi lên những nét trân trọng ở anh hùng Đam San.

Hành trình của Đam San tất yếu phải trải qua vô vàn gay go, hiểm trở, trăm ngàn tai biến khôn lường như chính chàng đã xác định bằng ý chí sắt đà từ đầu: “Mười ngày tôi sẽ ngủ lại, sáu đêm tôi sẽ nằm lại trên đường đi. Tôi sẽ đi hết năm tháng”. Nhưng một khi những hiểm nguy khuất phục trước nghị lực diệu kì của Đam San thì tuyệt nhiên nó không hề xuất hiện ở phía sau. Có chăng chỉ là những vất vả thường tình “Chàng đi hết rừng rậm đến núi xanh cỏ tranh xé tay, gai mây đâm chân, không màng ăn uống”. Đó chính là cách kể hết sức độc đáo của sử thi Ê Đê, nhẽ ra nó phải đặt ra thật nhiều hiểm trở, gay go nhằm nâng cao phẩm chất nhân vật.

Cuộc gặp gỡ giữa Đam San và Đam Pắc Quây một lần nữa khẳng định được ý chí phi thường của một con người phi thường Đam San, dự kiến Đam San bị vây búa, rào đón bằng những đòn phủ đầu liên tiếp từ thấp đến cao, từ trần thuật đến răn đe bởi có lẽ Pắc Quây nghĩ Đam San có thể chưa hiểu hết những gian nguy, đầu tiên là “Chết, chết diêng ơi! Rừng nó nhiều cọp, đường này nhiều rắn, không ai vào bắt Nữ thần Mặt Trời được đâu” rồi thì “Đường đi hái cà, người ta trồng chông lớn, đường đi hát ớt người ta trồng chông nhỏ”, “Mãnh tướng đi chết đàng mãnh tướng, dũng tướng đi chết đàng dũng tướng” Song, đó chỉ là suy nghĩ của những kẻ thiếu nghị lực, thấy sóng cả vội ngã tay chèo. Còn người anh hùng thì lại rất khác, chàng có chiếc đầu riêng trên đôi vai, trái tim bổng cháy khát vọng trong lồng ngực, cho nên câu trả lời Đam San tất yếu phải là: “Người dũng tướng chắc chết mười mươi vẫn không lùi bước há cũng không vào được đó hay sao?” Câu trả lời cũng là một câu hỏi tự nói lên bản lĩnh một anh hùng, dõng dạc, chắc nịch chứa đựng tất cả cái khí phách ngang tàng đến ngay cả thần linh cũng hoảng hốt tím mặt mà tức thì đét cho Đam San một cái đét vào người. Và cuối cùng, Pắc Quây đành phải dùng vũ lực của một thứ tình yêu máu mủ ngăn bước chân vị tù trưởng gan lì bằng những mối đe dọa cụ thể tang tóc, đáng sợ hơn” Ở đây chông lớn nhiều như lông nhím, chông nhỏ nhiều như lông chó, con sóc mà nhảy vào thân nó cũng khó vẹn toàn nữa là” Đam Pắc Quây đã thấy gì ở Đam San sau đó? Vẫn là một ý chí kiên định và một niềm tin sắt đá. Như vậy, cuộc gặp gỡ trên đã một lần nữa mài giũa lại hòn ngọc nhân cách Đam San khiến nó chói lọi, lấp lánh hơn và hoàn mĩ hơn trong tâm thức người đọc.

Trong bài văn có đoạn văn hay nhất thì trong câu chuyện cũng có đoạn kể hay nhất. Chúng ta nói đến đoạn kết về cuộc gặp gỡ giữa Đam San và Nữ thần Mặt Trời, khi mà người anh hùng vĩ đại của chúng ta đi đến cái đích khát vọng của mình, ước nguyện Đam San gầm như trở thành hiện thực. Đây là cuộc gặp gỡ lí thú mang đầy kịch tính trữ tình. Người kể đã cho xuất hiện một nhân vật mới cũng là nhân vật làm tiền đề cho đoạn trích. Đó là Nữ thần Mặt trời chế ngự con người bởi vẻ đẹp huyền thoại của một VeeNuyt và quyền lực tối ưu của một Hê li ốt. Nàng toát lên vẻ quyến rũ lạ kì đầy nữ tính nhưng đằng sau vẻ đẹp ấy là cả siêu nhiên lạnh lùng và bí ẩn. “Nàng đi trông như diều bay ó liệng, như nước lững lờ trôi cũng không bằng” Nhưng quy tụ con người nàng không hoàn toàn chỉ có dửng dưng, lạnh lùng, ở nàng vẫn còn tỏa ra một chút hơi ấm nhân tính, biết rung động trước oai vệ, đĩnh đạc của một chàng trai chân còn lấm bụi trần thế” tiếng xì xào ca ngợi chàng đã vang vọng tới tai Nữ thần Mặt Trời ở nhà trong” và hạnh động của nàng cũng đầy nữ tính.

Với Đam San, nữ thần cũng dành cho mối quan tâm đúng mực “Nữ thần bỏ váy cũ, mặc váy mới. Chưa hài lòng với váy này, nàng lấy váy kia. Nàng mặc một váy ánh như sét, loáng như chớp. Mái tóc nàng vén bên tai trông thật là đẹp” Nói về siêu nhiên thần thánh đã là một việc khó, cụ thể hóa thần thành siêu nhiên từ dáng vóc, bước đi, lời ăn tiếng nói…. Lại càng khó hơn. Điều đó chứng tỏ người Ê Đê phải đủ trí tưởng tượng như thế nào, tin tưởng vào thần linh đến thế nào!

Như vậy, ta có thể nói bước đầu, nhân dân đã mở cho Đam San nửa cánh cửa hi vọng. Nhưng chính Đam San, chính chàng đã linh cảm được nửa cánh cửa sau rất khó có thể mở ra với chàng kể từ khi chàng đối diện với Nữ thần Mặt Trời.

Nàng quyến rũ thật nhưng đó lại là sự quyến rũ khó gần, chàng thấy nữ thần đó mà nàng lại rất xa, khoảng cách ấy càng xa hơn nữa khi câu nói nàng bật ra thánh thót, lanh lảnh “Ta là con của Trời, ngươi chỉ được ăn cơm, tắm nước lã, hương nghệ chưa vương cũng mặc”. Vậy là khoảng cách thánh thần, trần thế đã được giới hạn rạch ròi. Đam San vẫn là Đam San trần tục bằng xương bằng thịt, còn Nữ thần, nàng là kết tinh từ những tinh hoa trời đất. Thực ra, đó không phải là điều Nữ thần muốn, trong tâm linh nàng đã ngầm chấp nhận lời đề nghị của Đam San nhưng nàng không thể, nói đúng hơn, không có quyền xáo trộn trật tự vũ trụ bởi nếu Nữ thần Mặt Trời xuống thế gian thì “Lợn dưới gà trên, cọp, tê giác, ngựa, trâu sẽ chết hết. Chết cả người Khơ me, người Lào vì hết đất làm nương” và vạn vật sẽ “tuyệt diệt”, “chết khô”, “tàn lụi”, “nứt nẻ”… Đúng! Nàng không có quyền gieo rắc thảm họa cho sinh linh, cho nên tâm trạng Đam San không thể không buồn bã, thất vọng trước sự thật trớ trêu, bởi chàng đã nhận ra một điều mà sau này, một nhà thơ trữ tình đã khát quát bằng ngôn từ thất vọng: “Lúc anh đến được em là anh biết không bao giờ đến được”. Đam San hiện lên như một nhân vật của Seecxpia.

Thực vậy, chàng là một Ham lét thời hồng hoang mang nỗi thất vọng não nề của một Romeo bên tình yêu Giuliet, là thống lĩnh Xê da bên nữ Hoàng Cleopatova xinh đẹp. Nhưng khi chàng phóng ngựa trở về “làng hoang”, “nhà cũ” thì chàng đã mang theo vó ngựa Phù Đổng rợp trời. Đoạn kể thể hiện hết tính năng của sử thi và không tiếc lời phóng khoáng, tưng bừng kể vẽ lên bức chân dung anh hùng. Dù thất bại nhưng Đam San vẫn giữ vẻ oai phong, lẫm liệt của một trang tướng dũng. Rừng đen đất nhão vó ngựa chậm dần, ngập dần “Khi mặt trời đã chênh chênh cây xà dọc ở phía đông thì ngựa đã lún sát bẹn, nhưng nó vãn ráng bước tới. Cho đến khi mặt trời đứng bóng thì ngựa không sao bước tới được nữa. Nó đã bị ngập đến ngang lưng, dần dần kéo theo Đam San chỉm ngỉm” rừng đen khép lại, xóa xổ chân dung một anh hùng… Đoạn miêu tả như một đoạn phim hay, người kể bỗng hóa mình thành đạo diện điện ảnh để uqya ống kính từ viễn cảnh đến cận cảnh, buộc người xem phải căng mắt theo dõi, hồi hộp, nghe hơi thở mình nén lại để rồi tiếc thương cho cái chết oanh liệt của một đấng anh hùng. Một cái chết thật bi tráng mà yếu tố “bi” ở đây là đã can thiệp vào bản anh hùng ca, nó vút lên mạnh mẽ, ngân dài như tiếng hí vẳng lại nghe đứt quãng của con ngựa trung thành dưới lòng đất nhão lạnh. Nó tạo nên một chất sử thi hào húng, tráng lệ.

Đi bắt Nữ thần Mặt Trời là đoạn trích đặc sắt trong Trường ca Đam San. Nó thể hiện nhãn tiền của người xưa về thế giới siêu nhiên thần bí và lột tả được khát vọng khám phá vươn tới tầm thước vũ trụ của họ nhưng ở một góc độ nào đó họ vẫn tin vào sức mạnh thần bí của siêu nhiên mà họ không thể lí giải được.

Xét về phương diện nghệ thuật bao trùm lên đoạn trích vẫn là yếu tố lặp như mạch đập chung của thể loại sử thi, nó tạo nên sự liên kết chặt chẽ và tính triền miên câu chuyện kể của các già làng bên khói bếp nhà sàn dân tộc và là những điệp khúc trong một bản trường ca. Yếu tố lặp đó được đặt trên cái nền hào hùng, khoáng đạt trong cách kể. Tuy nhiên, vì phải trôi theo dòng ngôn ngữ hào hùng của sử thi, đoạn trích đã làm mất đi phần nào tính trung thực trong từng lời ăn tiếng nói của dân tộc Ê đê ta xưa kia, cụ thể là trong cách ăn nói của chính nhân vật Đam San.

Một tác phẩm một khi đã vào lòng người, bao giờ cũng vậy, nó luôn neo lại và sống trong một thế giới riêng trong tâm thức người hấp thụ. Với Đi bắt Nữ thần Mặt Trời cũng vậy, người đọc có lẽ không thể quên được cái chết vì chính khát vọng của chàng, một khát vọng muốn vượt ngưỡng nhưng không thể vượt ngưỡng. Phải chăng chính vì lẽ đó mà với cái chết bi tráng của con người đầy khí phách ấy, người đọc ít nhiều xúc động, hụt hẫng? Song, như trên đã nói, không phải lúc nào truyện kể cũng luôn dễ dàng cuốn phăng theo nguồn tâm trạng, cảm xúc người nghe mà nó còn có những vướng mắc bởi tư duy logic. Có nghe, hiểu, thấm thía thì phải có nghi ngờ, thắc mắc. Cho nên, cũng với cái chết của nhân vật chính trong bản trường ca này, không ít câu hỏi được đặt ra từ phía người tiếp nhận” Liệu khát vọng Đam San có rơi vào chủ nghĩa cá nhân quá không?”, “Cái tôi Đam San dường như còn trần trụi quá chăng? . Thực ra đứng về mặt triết lí nhân sinh thì có thể đây là những ý kiến không hoàn toàn có cơ sở bởi Đam San đã chết vì chính khát vọng của riêng cá nhân chàng là “muốn thực sự trở thành một tù trưởng giàu mạnh. Nhưng, một mặt nào đó, ta cần nhìn đoạn trích từ bình diện sử thi là nghĩa hình tượng nhân vật không hề xuất phát từ vấn đề nhân vật đó có đạt được mục đích hay không mà là cái cốt lõi là quá trình hành động của nhân vật để đạt được mục đích đó. Đam San là niềm tự hào, là sự tôn sùng tuyệt đối của người Ê Đê ta nữa, thiết nghĩ ta không nên lấy ánh mắt thời đại hôm nay mà nhìn về quá khứ con người thời hồng hoang mông muội. Hãy để đôi mắt mình to, tròn ngây thơ hơn như mắt nhìn của dân tộc ta thời xưa, hãy trả Đam San về với Đam San cổ đại. Anh hùng Đam San không thể sánh vai với những anh hùng Núp, Út tịch, Võ thị Sáu của thể kỉ hai mươi. Có suy nghĩ được như vậy, ta mới cảm thụ hết được cái hay, cái tinh túy đáng trân trọng ở đoạn trích này.

Đi bắt Nữ thần Mặt Trời thực sự xứng đáng là một trong những thành tựu văn học dân tộc.

Tiếp thụ, ta nên có cái nhìn thân ái, trân trọng hơn về bản trường ca ít ỏi, còn sót lại trong kho tàng sử thi Tây Nguyên – Việt Nam để tìm về với tâm tư khát vọng, tóm gọn lại trong cội nguồn dân tộc.

 Cảm ơn 0

Đăng nhập để hỏi chi tiết

ad

Câu trả lời

Thịnh Phạm 

6 tháng trước

Mọi dự kiến trên trời đều có trăm ngàn lí do riêng của nó. Ý định đi bắt Nữ thần Mặt Trời của Đam San cũng xuất phát từ ba nguyên do: Muốn chiếm hữu sắc đẹp thần bí huyền thoại của nàng, “thực sự trở thành một tù trưởng giàu có” với một uy lực tuyệt đối “không còn ai dám trái lời”, “giậm chân là núi phải vỡ, sông phải tan” và hơn hết là do bản tính ngang hàng của một tù trưởng anh hùng. Với “bản tính ngang tàng từ bụng mẹ” ấy. Đam San sẵn sàng đạp đổ mọi hạnh phúc thô thiển trần thế, dĩ nhiên chàng sẵn sàng khước từ những vinh quang rạng rỡ của một vị tù trưởng giàu mạnh, một vị tù trưởng có “lợn dê đầy sân… người đi đi lại lại như ong đi lấy nước…”. Đam San đánh đổi mục đích với ý chí và nghị lực phi thường, tự treo lưỡi gươm Đa – mốc lơ lửng trên đầu. Nhưng trong suy nghĩ của chàng dường như tất cả những điều ấy là tất yếu, chàng có thể chấp nhận nó cũng như nó có thể xảy ra. Cho nên, với Tang Mang, Đam San đã có một câu nói hơn mọi câu nói khác: “Có việc gì gấp đâu chú. Tôi muốn đi bắt Nữ thần Mặt trời”. Rõ ràng, chàng đang lấy cái lạc quan tự tin tự tại của một đệ nhất anh hùng để tự cân bằng một phương trình hóc búa: “Có việc gì đâu chú” = “Tôi muốn đi bắt Nữ thần Mặt Trời”. Vế thứ nhất nghe bình thản như giấc ngủ trẻ thơ nhưng vế thứ hai đủ làm kinh ngạc bất kì ai. Một kì tích ghê gớm chưa ai dám nghĩ tới. Đam San lại xem nhẹ như lông hồng, như chuyện thường nhật “chẳng có gì phải vội, trước hay sau thì ta cũng bắt nàng về làm vợ, vậy thôi” ! Vì vậy, cái mà Đam Săn đang quang tâm không phải là hành trình sắp tới mà là cái ăn, cái mặc hiện thời : “Tôi chỉ đói rau ghé xin nghỉ, đói cơm ghé xin ăn, khát rượu ghé xin uống, thiếu bồ kết ghé xin gội đầu, thèm thịt bò thịt tâu ghé xin đó ăn thôi”. Đây là một cuộc hội thoại khá hấp dẫn giữa hai con người mang hai thái cực: một bên là Đam San ung dung, bình thản, và lớn lao bao nhiêu thì một bên là một Tang Mang hốt hoảng, khiếp nhược bấy nhiêu, chỉ vừa thoạt nghe Đam San nhờ dẫn đường. Tang Mang đã vội vàng chối bay chối biến: “Ôi chao, anh ơi, tôi chỉ như một đứa trẻ không biết rõ rừng, là con đàn bà không biết đường, voi đi ở đâu, con tê giác ở đâu, không biết đâu là bến lội qua sông cả, anh ạ”. Qua đó, ta càng thấy nổi lên những nét trân trọng ở anh hùng Đam San.

Hành trình của Đam San tất yếu phải trải qua vô vàn gay go, hiểm trở, trăm ngàn tai biến khôn lường như chính chàng đã xác định bằng ý chí sắt đà từ đầu: “Mười ngày tôi sẽ ngủ lại, sáu đêm tôi sẽ nằm lại trên đường đi. Tôi sẽ đi hết năm tháng”. Nhưng một khi những hiểm nguy khuất phục trước nghị lực diệu kì của Đam San thì tuyệt nhiên nó không hề xuất hiện ở phía sau. Có chăng chỉ là những vất vả thường tình “Chàng đi hết rừng rậm đến núi xanh cỏ tranh xé tay, gai mây đâm chân, không màng ăn uống”. Đó chính là cách kể hết sức độc đáo của sử thi Ê Đê, nhẽ ra nó phải đặt ra thật nhiều hiểm trở, gay go nhằm nâng cao phẩm chất nhân vật.

Cuộc gặp gỡ giữa Đam San và Đam Pắc Quây một lần nữa khẳng định được ý chí phi thường của một con người phi thường Đam San, dự kiến Đam San bị vây búa, rào đón bằng những đòn phủ đầu liên tiếp từ thấp đến cao, từ trần thuật đến răn đe bởi có lẽ Pắc Quây nghĩ Đam San có thể chưa hiểu hết những gian nguy, đầu tiên là “Chết, chết diêng ơi! Rừng nó nhiều cọp, đường này nhiều rắn, không ai vào bắt Nữ thần Mặt Trời được đâu” rồi thì “Đường đi hái cà, người ta trồng chông lớn, đường đi hát ớt người ta trồng chông nhỏ”, “Mãnh tướng đi chết đàng mãnh tướng, dũng tướng đi chết đàng dũng tướng” Song, đó chỉ là suy nghĩ của những kẻ thiếu nghị lực, thấy sóng cả vội ngã tay chèo. Còn người anh hùng thì lại rất khác, chàng có chiếc đầu riêng trên đôi vai, trái tim bổng cháy khát vọng trong lồng ngực, cho nên câu trả lời Đam San tất yếu phải là: “Người dũng tướng chắc chết mười mươi vẫn không lùi bước há cũng không vào được đó hay sao?” Câu trả lời cũng là một câu hỏi tự nói lên bản lĩnh một anh hùng, dõng dạc, chắc nịch chứa đựng tất cả cái khí phách ngang tàng đến ngay cả thần linh cũng hoảng hốt tím mặt mà tức thì đét cho Đam San một cái đét vào người. Và cuối cùng, Pắc Quây đành phải dùng vũ lực của một thứ tình yêu máu mủ ngăn bước chân vị tù trưởng gan lì bằng những mối đe dọa cụ thể tang tóc, đáng sợ hơn” Ở đây chông lớn nhiều như lông nhím, chông nhỏ nhiều như lông chó, con sóc mà nhảy vào thân nó cũng khó vẹn toàn nữa là” Đam Pắc Quây đã thấy gì ở Đam San sau đó? Vẫn là một ý chí kiên định và một niềm tin sắt đá. Như vậy, cuộc gặp gỡ trên đã một lần nữa mài giũa lại hòn ngọc nhân cách Đam San khiến nó chói lọi, lấp lánh hơn và hoàn mĩ hơn trong tâm thức người đọc.

Trong bài văn có đoạn văn hay nhất thì trong câu chuyện cũng có đoạn kể hay nhất. Chúng ta nói đến đoạn kết về cuộc gặp gỡ giữa Đam San và Nữ thần Mặt Trời, khi mà người anh hùng vĩ đại của chúng ta đi đến cái đích khát vọng của mình, ước nguyện Đam San gầm như trở thành hiện thực. Đây là cuộc gặp gỡ lí thú mang đầy kịch tính trữ tình. Người kể đã cho xuất hiện một nhân vật mới cũng là nhân vật làm tiền đề cho đoạn trích. Đó là Nữ thần Mặt trời chế ngự con người bởi vẻ đẹp huyền thoại của một VeeNuyt và quyền lực tối ưu của một Hê li ốt. Nàng toát lên vẻ quyến rũ lạ kì đầy nữ tính nhưng đằng sau vẻ đẹp ấy là cả siêu nhiên lạnh lùng và bí ẩn. “Nàng đi trông như diều bay ó liệng, như nước lững lờ trôi cũng không bằng” Nhưng quy tụ con người nàng không hoàn toàn chỉ có dửng dưng, lạnh lùng, ở nàng vẫn còn tỏa ra một chút hơi ấm nhân tính, biết rung động trước oai vệ, đĩnh đạc của một chàng trai chân còn lấm bụi trần thế” tiếng xì xào ca ngợi chàng đã vang vọng tới tai Nữ thần Mặt Trời ở nhà trong” và hạnh động của nàng cũng đầy nữ tính.

Với Đam San, nữ thần cũng dành cho mối quan tâm đúng mực “Nữ thần bỏ váy cũ, mặc váy mới. Chưa hài lòng với váy này, nàng lấy váy kia. Nàng mặc một váy ánh như sét, loáng như chớp. Mái tóc nàng vén bên tai trông thật là đẹp” Nói về siêu nhiên thần thánh đã là một việc khó, cụ thể hóa thần thành siêu nhiên từ dáng vóc, bước đi, lời ăn tiếng nói…. Lại càng khó hơn. Điều đó chứng tỏ người Ê Đê phải đủ trí tưởng tượng như thế nào, tin tưởng vào thần linh đến thế nào!

Như vậy, ta có thể nói bước đầu, nhân dân đã mở cho Đam San nửa cánh cửa hi vọng. Nhưng chính Đam San, chính chàng đã linh cảm được nửa cánh cửa sau rất khó có thể mở ra với chàng kể từ khi chàng đối diện với Nữ thần Mặt Trời.

Nàng quyến rũ thật nhưng đó lại là sự quyến rũ khó gần, chàng thấy nữ thần đó mà nàng lại rất xa, khoảng cách ấy càng xa hơn nữa khi câu nói nàng bật ra thánh thót, lanh lảnh “Ta là con của Trời, ngươi chỉ được ăn cơm, tắm nước lã, hương nghệ chưa vương cũng mặc”. Vậy là khoảng cách thánh thần, trần thế đã được giới hạn rạch ròi. Đam San vẫn là Đam San trần tục bằng xương bằng thịt, còn Nữ thần, nàng là kết tinh từ những tinh hoa trời đất. Thực ra, đó không phải là điều Nữ thần muốn, trong tâm linh nàng đã ngầm chấp nhận lời đề nghị của Đam San nhưng nàng không thể, nói đúng hơn, không có quyền xáo trộn trật tự vũ trụ bởi nếu Nữ thần Mặt Trời xuống thế gian thì “Lợn dưới gà trên, cọp, tê giác, ngựa, trâu sẽ chết hết. Chết cả người Khơ me, người Lào vì hết đất làm nương” và vạn vật sẽ “tuyệt diệt”, “chết khô”, “tàn lụi”, “nứt nẻ”… Đúng! Nàng không có quyền gieo rắc thảm họa cho sinh linh, cho nên tâm trạng Đam San không thể không buồn bã, thất vọng trước sự thật trớ trêu, bởi chàng đã nhận ra một điều mà sau này, một nhà thơ trữ tình đã khát quát bằng ngôn từ thất vọng: “Lúc anh đến được em là anh biết không bao giờ đến được”. Đam San hiện lên như một nhân vật của Seecxpia.

Thực vậy, chàng là một Ham lét thời hồng hoang mang nỗi thất vọng não nề của một Romeo bên tình yêu Giuliet, là thống lĩnh Xê da bên nữ Hoàng Cleopatova xinh đẹp. Nhưng khi chàng phóng ngựa trở về “làng hoang”, “nhà cũ” thì chàng đã mang theo vó ngựa Phù Đổng rợp trời. Đoạn kể thể hiện hết tính năng của sử thi và không tiếc lời phóng khoáng, tưng bừng kể vẽ lên bức chân dung anh hùng. Dù thất bại nhưng Đam San vẫn giữ vẻ oai phong, lẫm liệt của một trang tướng dũng. Rừng đen đất nhão vó ngựa chậm dần, ngập dần “Khi mặt trời đã chênh chênh cây xà dọc ở phía đông thì ngựa đã lún sát bẹn, nhưng nó vãn ráng bước tới. Cho đến khi mặt trời đứng bóng thì ngựa không sao bước tới được nữa. Nó đã bị ngập đến ngang lưng, dần dần kéo theo Đam San chỉm ngỉm” rừng đen khép lại, xóa xổ chân dung một anh hùng… Đoạn miêu tả như một đoạn phim hay, người kể bỗng hóa mình thành đạo diện điện ảnh để uqya ống kính từ viễn cảnh đến cận cảnh, buộc người xem phải căng mắt theo dõi, hồi hộp, nghe hơi thở mình nén lại để rồi tiếc thương cho cái chết oanh liệt của một đấng anh hùng. Một cái chết thật bi tráng mà yếu tố “bi” ở đây là đã can thiệp vào bản anh hùng ca, nó vút lên mạnh mẽ, ngân dài như tiếng hí vẳng lại nghe đứt quãng của con ngựa trung thành dưới lòng đất nhão lạnh. Nó tạo nên một chất sử thi hào húng, tráng lệ.

Đi bắt Nữ thần Mặt Trời là đoạn trích đặc sắt trong Trường ca Đam San. Nó thể hiện nhãn tiền của người xưa về thế giới siêu nhiên thần bí và lột tả được khát vọng khám phá vươn tới tầm thước vũ trụ của họ nhưng ở một góc độ nào đó họ vẫn tin vào sức mạnh thần bí của siêu nhiên mà họ không thể lí giải được.

Xét về phương diện nghệ thuật bao trùm lên đoạn trích vẫn là yếu tố lặp như mạch đập chung của thể loại sử thi, nó tạo nên sự liên kết chặt chẽ và tính triền miên câu chuyện kể của các già làng bên khói bếp nhà sàn dân tộc và là những điệp khúc trong một bản trường ca. Yếu tố lặp đó được đặt trên cái nền hào hùng, khoáng đạt trong cách kể. Tuy nhiên, vì phải trôi theo dòng ngôn ngữ hào hùng của sử thi, đoạn trích đã làm mất đi phần nào tính trung thực trong từng lời ăn tiếng nói của dân tộc Ê đê ta xưa kia, cụ thể là trong cách ăn nói của chính nhân vật Đam San.

Một tác phẩm một khi đã vào lòng người, bao giờ cũng vậy, nó luôn neo lại và sống trong một thế giới riêng trong tâm thức người hấp thụ. Với Đi bắt Nữ thần Mặt Trời cũng vậy, người đọc có lẽ không thể quên được cái chết vì chính khát vọng của chàng, một khát vọng muốn vượt ngưỡng nhưng không thể vượt ngưỡng. Phải chăng chính vì lẽ đó mà với cái chết bi tráng của con người đầy khí phách ấy, người đọc ít nhiều xúc động, hụt hẫng? Song, như trên đã nói, không phải lúc nào truyện kể cũng luôn dễ dàng cuốn phăng theo nguồn tâm trạng, cảm xúc người nghe mà nó còn có những vướng mắc bởi tư duy logic. Có nghe, hiểu, thấm thía thì phải có nghi ngờ, thắc mắc. Cho nên, cũng với cái chết của nhân vật chính trong bản trường ca này, không ít câu hỏi được đặt ra từ phía người tiếp nhận” Liệu khát vọng Đam San có rơi vào chủ nghĩa cá nhân quá không?”, “Cái tôi Đam San dường như còn trần trụi quá chăng? . Thực ra đứng về mặt triết lí nhân sinh thì có thể đây là những ý kiến không hoàn toàn có cơ sở bởi Đam San đã chết vì chính khát vọng của riêng cá nhân chàng là “muốn thực sự trở thành một tù trưởng giàu mạnh. Nhưng, một mặt nào đó, ta cần nhìn đoạn trích từ bình diện sử thi là nghĩa hình tượng nhân vật không hề xuất phát từ vấn đề nhân vật đó có đạt được mục đích hay không mà là cái cốt lõi là quá trình hành động của nhân vật để đạt được mục đích đó. Đam San là niềm tự hào, là sự tôn sùng tuyệt đối của người Ê Đê ta nữa, thiết nghĩ ta không nên lấy ánh mắt thời đại hôm nay mà nhìn về quá khứ con người thời hồng hoang mông muội. Hãy để đôi mắt mình to, tròn ngây thơ hơn như mắt nhìn của dân tộc ta thời xưa, hãy trả Đam San về với Đam San cổ đại. Anh hùng Đam San không thể sánh vai với những anh hùng Núp, Út tịch, Võ thị Sáu của thể kỉ hai mươi. Có suy nghĩ được như vậy, ta mới cảm thụ hết được cái hay, cái tinh túy đáng trân trọng ở đoạn trích này.

Đi bắt Nữ thần Mặt Trời thực sự xứng đáng là một trong những thành tựu văn học dân tộc.

Tiếp thụ, ta nên có cái nhìn thân ái, trân trọng hơn về bản trường ca ít ỏi, còn sót lại trong kho tàng sử thi Tây Nguyên – Việt Nam để tìm về với tâm tư khát vọng, tóm gọn lại trong cội nguồn dân tộc.