Việt Nam ta tự hào khi là đất sinh thành của ba danh nhân văn hóa thế giới được UNESSCO ghi nhận gồm Nguyễn Du, Hồ Chí Minh và Nguyễn Trãi. Trong đó, Nguyễn Trãi là nhân vật lịch sử xuất hiện sớm nhất từ thế kỷ XIV, là chính trị gia, nhà văn, nhà thơ tài giỏi của dân tộc.
Nguyễn Trãi ( 1380 – 1442), hiệu là Ức Trai, có quê gốc ở làng Chi Ngại, huyện Linh Sơn, lộ Lạng Giang ( nay là huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương) sau đó chuyển về làng Nhị Khê ( nay là xã Nhị Khê, huyện Thường Tín, tỉnh Hà Nội). Cha Nguyễn Trãi là Nguyễn Phi Khanh, người học trò nghèo, đỗ Thái học sinh, mẹ ông là bà Trần Thị Thái, có cha là Trần Nguyên Đán làm quan tư đồ nhà Trần. Từ khi còn nhỏ, ông đã chịu ảnh hưởng sâu sắc từ tư tưởng của cha và ông ngoại là tinh thần yêu nước và thương dân, vì nhân dân. Nhưng cuộc sống hạnh phúc không kéo dài bao lâu thì năm Nguyễn Trãi sáu tuổi, mẹ ông mất, năm mười tuổi thì ông ngoại qua đời, đây cũng là lúc ông cùng cha về đất Nhị Khê sinh sống, cha làm nghề dạy học. Bối cảnh xã hội lúc bấy giờ khá rối ren khi thời Trần bị suy yếu nặng nề, Hồ Quý Ly cướp ngôi lật đổ nhà Trần, lập nên nhà Hồ song không được lòng dân. Năm 1400, Nguyễn Trãi lên kinh thi đỗ làm quan nhà Hồ dưới chức Ngự sử đài chính chưởng. Nội quốc rối ren dần bình ổn nhưng lại phải đối mặt với cuộc xâm lược của nhà Minh vào năm 1406 dưới danh nghĩa phù Trần diệt Hồ, cuối cùng nhà Hồ bị lật đổ. Cha ông Nguyễn Phi Khanh bị giặc Minh bắt về nước, Nguyễn Trãi muốn theo cha song được cha khuyên, ông quay về nước một lòng muốn trả thù cho nước, đền nợ nhà. Vì thế, Nguyễn Trãi đã gia nhập cuộc khởi nghĩa Lam Sơn do Lê Lợi chỉ huy trở thành mưu sĩ và ngoại giao chính trị với giặc. Sau khi đánh thắng giặc Minh, Lê Lợi lên ngôi lập ra triều Hậu Lê, Nguyễn Trãi được phong làm Nhập nội hành khiển nhưng bị vua nghi oan, không được tin dùng như trước, Nguyễn Trãi cáo quan về Côn Sơn. Đến thời vua Lê Thái Tông, ông được gọi về triều làm quan. Tuy vậy vào năm 1442, ông bị vướng vào vụ án Lệ Chi Viên, vua Lê Thái Tông chết đột ngột tại nhà Nguyễn Trãi vì thế ông bị khép tội mưu hại vua, bị tru di tam tộc. Nguyễn Trãi có năm người vợ và bảy người con nhưng chỉ có người con Nguyễn Anh Vũ may mắn sống sót qua họa tru di này. Đến thời vua Lê Thánh Tông, Nguyễn Trãi được vua xuống chiếu ân xá. Có thể nói cả đời Nguyễn Trãi luôn sống vì nước, vì dân, cống hiến tài trí của mình trong cuộc chiến chống quân Minh nhưng đến cuối cùng Nguyễn Trãi không nhận được cái kết xứng đáng.
Cái tài của Nguyễn Trãi được ông thể hiện rõ nhất qua sự nghiệp văn chương đồ sộ cả về chữ Hán và chữ Nôm trên các thể loại thi ca, chính luận,…tuy sau vụ án Lệ Chi Viên một số tác phẩm của ông đã bị thiêu hủy nhưng trong sử sách ghi chép lại những tác phẩm nổi bật của ông như về thi ca có “ Ức Trai Thi Tập”, “ Quốc Âm Thi Tập”,….. về thể loại chính luận có “Bình Ngô đại cáo”, “Quân trung từ mệnh tập” . mảng lịch sử tiêu biểu với ” Lam Sơn thực lục” về địa lý có “Dư Địa Chí”,….cùng các bài chiếu, cáo khác. Tư tưởng chủ đạo qua các tác phẩm của Nguyễn Trãi là tư tưởng nhân nghĩa, mệnh trời, tư tưởng nhân dân. Không chỉ vậy, con người ông chịu ảnh hưởng một phần không nhỏ bởi đạo Nho nhưng không gò bó, khuôn phép mà Nguyễn Trãi sống khoáng đạt và rộng rãi, ngoài ra ông cũng chịu ảnh hưởng bởi đạo Phật và đạo Giáo. Nghệ thuật thơ Nguyễn Trãi nổi bật với ngôn từ giản dị, gần gũi, hình ảnh thơ giàu tính ước lệ. Tác phẩm “ Bình Ngô Đại Cáo” viết về chiến thắng trước giặc Minh, thay Lê Lợi tuyên cáo với toàn thể nhân dân đã được đưa vào chương trình dạy phổ thông, thấm nhuần khí thế hào hùng, tư tưởng của Nguyễn Trãi.
Như vậy, Nguyễn Trãi là một nhân vật lịch sử có tài mưu lược, chính trị, ngoại giao và sở hữu sự nghiệp văn chương đồ sộ nhưng cuộc đời ông bị kết thúc trong sự hàm oan, chỉ được ân xá dưới triều vua Lê Thánh Tông và được vua ca ngợi “ Ức Trai tâm thượng quang khuê tảo”. Dù gần 6 thế kỷ đã trôi qua, cảnh còn người mất nhưng tầm ảnh hưởng của Nguyễn Trãi vô cùng lớn và sâu sắc, luôn in đậm dấu ấn trong lòng bao thế hệ người dân Việt Nam.
