Trước hết, trong Chiếu dời đô, Lý Công Uẩn đã bày tỏ ý nguyện muốn dời đô từ Hoa Lư về Đại La để đóng đô ở nơi “trung tâm trời đất, mưu toan nghiệp lớn, tính kế muôn đời cho con cháu”, để “trên vâng mệnh trời, dưới hợp lòng dân”. Như vậy, tư tưởng yêu nước đã được thể hiện ở việc gắn liền sự bền vững của một triều đại với ý nguyện của muôn dân. Khi nhìn lại các triều đại nhà Đinh và nhà Lê, ông đã rất đau xót cho số phận quá ngắn ngủi, để cho “trăm họ phải hao tốn, muôn vật không được thích nghi”. Từ đó ta thấy lòng yêu nước của Lí Công Uẩn biểu hiện ở ước nguyện muốn xây dựng đất nước vững mạnh để đem lại hạnh phúc, thái bình cho muôn dân. Vì vậy, nhà vua Lí Thái Tổ mới chủ trương dời kinh đô từ Hoa Lư ra Đại La. Với trí tuệ anh minh, với lòng nhân hậu tuyệt vời, Lý Công Uẩn đã chỉ ra lợi thế về lịch sử, địa lý, hình thế núi sông, về sự thuận tiện trong giao lưu văn hóa và phát triển mọi mặt của thành Đại La, nhưng ông cũng không quên chỉ ra những thuận tiện cho nhân dân. Đặc biệt, ông khẳng định “đây quả thật là chốn hội tụ trọng yếu của bốn phương đất nước,cũng là nơi kinh đô bậc nhất của đế vương muôn đời”. Những lời lẽ ấy tuy giản dị nhưng lại thấm đẫm niềm tự hào khi nói về đất nước, thể hiện một khao khát mãnh liệt đó là thống nhất giang sơn về một mối. Trong lời khẳng định ấy, ta còn đọc được khí phách của một dân tộc: Đại La sẽ là “kinh đô bậc nhất của đế vương muôn đời”. Giá trị chủ yếu của bài là tư tưởng yêu nước. Tiếng nói của tác giả là tiếng nói của nhân dân, của thời đại và khát vọng về một đất nước độc lập thống nhất đồng thời phản ánh ý chí tự cường của dân tộc Đại Việt đang trên đà lớn mạnh.
Bài chiếu còn thể hiện tinh thần dân tộc của Lí Công Uẩn khi ông là một vị vua nghiêm minh nhưng cũng đầy tinh thần dân chủ khi ông hỏi ý kiến của muôn dân trước một sự việc trọng đại liên quan đến vận mệnh của quốc gia – dân tộc. Lí Công Uẩn có thể tự mình quyết định được việc có hay không dời đô ra Đại La. Nhưng ông đã không làm như vậy. Bằng việc hỏi ý kiến của thần dân, Lí Thái Tổ thể hiện tinh thần dân tộc cao cả của mình.
Tiếp bước thời đại vẻ vang của nhà Lí, triều đại nhà Trần cũng đã để lại những dấu ấn không thể nào quên với hào khí Đông A ngùn ngụt khí thế. Hào khí đó được thể hiện rõ qua Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn. Bài hịch đã thể hiện được lòng yêu nước bất khuất và tinh thần dân tộc của tác giả.
Lòng yêu nước của Trần Quốc Tuấn biểu hiện ở các mặt: lòng căm thù giặc đến tột cùng, đau xót khi nước mất nhà tan, tình yêu tha thiết dành cho các tướng sĩ dưới quyền, ước mong các binh sĩ tích cực học tập để quyét sạch quân thù,…
Trước sự lâm nguy của đất nước, lòng yêu nước thiết tha của vị chủ soái Trần Quốc Tuấn được thể hiện ở lòng căm thù sục sôi quân cướp nước. Ta hãy nghe ông kể tội ác của giặc: "Ngó thấy sự giặc đi lại nghênh ngang ngoài đường, uốn lưỡi cú diều mà sỉ mắng triều đình, đem thân dê chó mà bắt nạt tể phụ, thác mệnh Hốt Tất Liệt mà đòi ngọc lụa, để thoả lòng tham không cùng, giả hiệu Vân Nam Vương mà thu bạc vàng, vét của kho có hạn, thật khác nào đem thịt mà nuôi hổ đói, sao cho khỏi để tai hoạ về sau!". Tác giả gọi giặc là "cú diều, dê chó, hổ đói" không chỉ vạch trần sự tham lam, độc ác mà còn vạch rõ dã tâm xâm lược của giặc; thể hiện sự khinh bỉ, căm ghét tột độ.
Trước cảnh nước mất nhà tan, Trần Quốc Tuấn còn bày tỏ nỗi đau xót trước nỗi nhục của quốc thể, nỗi đau đớn xót xa. Và ông còn sự sẵn sàng xả thân để rửa nhục cho nước, để bảo vệ nền độc lập của dân tộc, khát vọng xả thân cho đất nước: "Chỉ căm tức chưa xả thịt lột da, nuốt gan, uống máu quân thù. Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa ta cũng vui lòng". Ở đây, ông trở thành một tấm gương sáng về lòng yêu nước và tinh thần dân tộc cho các binh sĩ noi theo. Với lòng yêu nước, sự căm thù giặc đến tột cùng, Trần Quốc Tuấn thể hiện ý chí quyết chiến, quyết thắng, quyết xả thân cho độc lập dân tộc. Có thể nói, trong lúc mà một số lực lượng trong triều đình đang có ý muốn giảng hòa với quân Mông – Nguyên thì tư tưởng của Trần Quốc Tuấn đã đập tan luận điệu ấy và thể hiện một cách rõ ràng, dứt khoát quan điểm của mình. Đó là một là thắng, hai là thua; một là giặc, hai là ta chứ không có con đường thứ ba là con đường giảng hòa. Tư tưởng và quan điểm của ông đã giúp định hướng suy nghĩ của thần dân lúc bấy giờ.
Lòng yêu nước và tinh thần dân tộc của Trần Quốc Tuấn còn biểu hiện ở tình yêu thương chân thành, tha thiết dành cho tướng sĩ của mình. Với quân sĩ dưới quyền, Trần Quốc Tuấn luôn đối xử như với con mình, với những người quen: "Các ngươi cùng ta coi giữ binh quyền đã lâu ngày, không có mặc thì ta cho áo, không có ăn thì ta cho cơm; quan nhỏ thì ta thăng chức, lương ít thì ta cấp bổng; đi thuỷ thì ta cho thuyền, đi bộ thì ta cho ngựa; lúc trận mạc xông pha thì cùng nhau sống chết, lúc ở nhà nhàn hạ thì cùng nhau vui cười". Đó là mối ân tình giữa chủ và tướng nhằm khích lệ ý thức trách nhiệm và nghĩa vụ của mỗi người đối với lẽ vua tôi cũng như tình cốt nhục. Chính tình yêu thương tướng sĩ chân thành tha thiết mà Trần Quốc Tuấn đã phê phán những biểu hiện sai, đồng thời chỉ ra cho tướng sĩ những hành động đúng nên theo, nên làm. Những hành động này đều xuất phát từ ý chí quyết chiến, quyết thắng kẻ thù xâm lược. Đó là sự băn khoăn trước tình trạng tướng sĩ không biết lo lắng cho đất nước: không thấy lo, thấy thẹn khi nhà vua và đất nước bị kẻ thù làm nhục; chỉ biết vui thú tiêu khiển, lo làm giàu, ham săn bắn, thích rượu ngon, mê tiếng hát,… Nguy cơ thất bại rất lớn khi có giặc Mông Nguyên tràn sang: "cựa gà trống không thể đâm thùng áo giáp của giặc, mẹo cờ bạc không thể dùng làm mưu lược nhà binh; dẫu rằng ruộng lắm, vườn nhiều, tấm thân quí nghìn vàng khôn chuộc; vả lại vợ bìu con díu; việc quân cơ trăm sự ích chi; tiền của tuy nhiều không mua được đầu giặc, chó săn tuy khoẻ không đuổi được quân thù, chén rượu ngon không thể làm cho giặc say chết, tiếng hát hay không thể làm cho giặc điếc tai. Lúc bấy giờ, ta cùng các ngươi sẽ bị bắt, đau xót biết chừng nào!". Chính lòng yêu nước mà Trần Quốc Tuấn đã chỉ ra cho tướng sĩ những hành động nên làm: "Nay ta bảo thật các ngươi: nên nhớ câu "đặt mồi lửa vào giữa đông củi là nguy cơ, nên lấy điều "kiềng canh nóng mà thổi rau nguội" "làm run sợ. Huấn luyện quân sĩ, tập dượt cung tên"… hay là học tập Binh thư yếu lược do ông soạn ra để trở thành những tướng sĩ giỏi có ích cho đất nước.
Qua hai văn bản Chiếu dời đô và Hịch tướng sĩ người đọc thấy vô cùng xúc động trước lòng yêu nước và tinh thần dân tộc của hai vị chủ tướng. Đến Nước Đại Việt ta, chúng ta tiếp tục được biết đến tấm lòng của Nguyễn Trãi đối với nước với dân, cũng vô cùng bao la, rộng lớn.
Yêu nước theo quan điểm của người anh hùng dân tộc nguyễn trãi là tư tưởng nhân nghĩa:
Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân,
Quân diếu phạt trước lo trừ bạo".
Nhân nghĩa vốn là khái niệm đạo đức của của nho giáo trung hoa, được hiểu là lòng thương người, là việc cần làm. cũng dung khái niệm nhân nghĩa,nhưng nguyễn trãi không nói nhân nghĩa chung chung. ông xác định rõ ràng cốt lõi của nhân nghĩa la yên dân, trừ bạo. mục đích cuối cùng của nhân nghĩa là yên dân, là làm cho dân được yên ổn, được an hưởng thái bình, hạnh phúc. Muốn yên dân thì trước hết phải trừ bạo, phải trừ diệt mọi thế lực bạo tàn làm hại đến dân. Đặt vào hoàn cảnh lúc bấy giờ, giặc minh nhân danh là đạo quân nhân nghĩa của thiên triều sang giúp nước nam vì" họ hồ chính sự phiền hà- để trong nước long dân oán hận", kì thực là sang xâm lược và gây ra bao tội ác khiến dân nam khốn khổ lầm than và người dân mà tác giả nói đến ở đây là dân tộc Đại Việt. Như vậy, chúng ta thấy với Ức Trai, nước và dân là hai nhưng lại là một, gắn liền với nhau. Yêu nước tức là thương dân, là chiến đấu trừ những bạo tàn để cho nhân dân được yên ổn, thái bình. Tư tưởng này về sau bác Hồ của chúng ta cũng kế thừa và đã mang lại độc lập cho dân tộc Việt Nam.
Lòng yêu nước và tự hào dân tộc của Nguyễn Trãi thể hiện rõ ở việc khảng định chân lý về chủ quyền độc lập của dân tộc đại việt:
"Như nước đại việt ta từ trước,
Vốn xưng nền văn hiến đã lâu
Núi sông bờ cõi đã chia
Phong tục Bắc Nam cũng khác
Tuy mạnh yếu từng lúc khác nhau
Song hào liệt đời nào cũng có"
Để khẳng định chủ quyền của dân tộc tác giả đã dựa vào các yếu tố: nền văn hiến lâu đời, lãnh thổ riêng, phong tục tập quán, lịch sử riêng, chế độ nhà nước riêng, bình đẳng ngang hàng với các triều đại Trung Quốc. Đặc biệt, Nguyễn Trãi nhấn mạnh yếu tố văn hiến càng có ý nghĩa khi trong 10 thế kỉ đô hộ, bọn phong kiến phương bắc luôn tìm cách phủ định văn hiến nước nam để từ đó phủ định cả tư cách độc lập của dân tộc đại việt. khi nói về lịch sử tồn tại của dân tộc, ng trãi đưa ra những dẫn chứng cụ thể: từ triều đại Đinh, Lý, Trần bao đời gây nền độc lập, cùng Hán, Đường, Tống, ngườ mỗi bên xưng đế 1 phương, các triều đại xây dựng nền độc lập của đất nước được sánh ngang hàng với các triều dại phương bắc: mỗi bên xưng đế 1 phương. Cách viết vừa sánh đôi, vừa đề cao đại việt bằng những từ ngữ có tính chất hiển nhiên tạo nên 1 giọng văn sang sảng niềm tự hào dân tộc. Có thể xem đoạn văn là 1 bản tuyên ngôn độc lập.Sức mạnh của nguyên lý nhân nghĩa và chân lý về chủ quyền độc lập dan tộc tiếp tục được Nguyễn Trãi khẳng định bằng những dẫn chứng cụ thể trong thực tế lịch sử nước nam.
Tóm lại, qua ba văn bản mà chúng ta đã phân tích, có thể khẳng định rằng ừ bao đời nay, lòng yêu nước và tinh thần tự hào dân tộc đã ngấm sâu vào huyết quản mỗi người con đất Việt, đã trở thành một tình cảm rât đỗi tự nhiên. Tôi hi vọng rằng, thế hệ trẻ chúng ta ngày nay, sẽ biết phát huy tinh thần yêu nước ấy, bằng những hành động cụ thể để cống hiến, xây dựng quê hương đất nước giàu mạnh.
