Đoạn thơ đầu trong bài thơ Khi con tu hú viết về cảnh đất trời vào hè rộng lớn và dạt dào sức sống nhưng lại ở trong tâm tưởng người tù cách mạng. Bài thơ mở đầu là tiếng “tu hú gọi bầy” gợi cho tác giả nỗi niềm hân hoan trong tâm hồn, gợi nhắc sự sống đang dâng trào, làm dậy nên khát vọng tự do của người chiến sĩ. Cảnh ngày hè đựoc miêu tả sinh động qua âm thanh rộn rã, từ tiếng tu hú đến dàn đồng ca của những chú “ve ngân” và rồi tiếng “đôi con diều sáo” đang chao lượn trên bầu trời cao rộng. Không chỉ âm thanh tưng bừng mà mùa hè còn rực rỡ sắc màu: màu vàng của hạt bắp, màu đào của nắng rãi đầy khắp sân,…Và còn ngạt ngào hương vị đặc trưng của mùa hè: lúa chiêm “đang chín” dần, trái cây đang “ngọt dần”. Tất cả đều thuộc về không gian cảnh trời xanh bao la, bát ngát. Mọi thứ đều là hình ảnh tiêu biểu, đại diện cho cảnh tượng khoáng đạt, tươi rói, chan hoà, đẹp đẽ và tràn đầy sức sống của thiên nhiên lộng lẫy ngày mới vào hè. Điều đặc biệt của đoạn thơ là những âm thanh, sắc màu và hương vị đuợc cảm nhận một cách mãnh liệt chỉ qua tiếng chim tu hú vang vọng vào nhà ngục. Nói ra nghĩa là tất cả mọi thứ đều thuộc về hoài niệm, so với sự tù túng, chật hẹp của phòng giam thì đã là nhũng gì quá đỗi đẹp đẽ trong tâm hồn người tù cách mạng khao khát được hoạt động

Khi con tu hú gọi bầy, trong hoàn cảnh tách biệt với cuộc sống bên ngoài, người chiến sĩ cách mạng càng cảm thấy ngột ngạt hơn, tù túng hơn, vì vậy mà càng thêm khát khao cháy bỏng hướng đến cuộc sống tự do tươi đẹp bên ngoài Tố Hữu, bằng cảm xúc chân thật của mình, đã cất lên tiếng nói tâm tình tha thiết của người chiến sĩ cộng sản suốt đời chiến đấu cho lí tưởng và tâm hồn khát khao tự do đến cháy bỏng trong bài thơ “Khi con tu hú”.Nhan đề bài thơ là một sự diễn đạt chưa trọn ý một cách kì lạ. Kì lạ bởi chính chỗ chưa trọn vẹn đó đã mở ra bao nhiêu liên tưởng. Giờ đây, người ta không còn thấy bóng dáng cô đơn, nặng nề của người tù Tố Hữu mà chỉ nghe tiếng lòng nhà thơ đang rộn ràng, ngân vang khi đón nhận lấy tiếng chim tu hú từ xa rộn về. Tu hú gọi bầy là âm thanh hết sức quen thuộc ở chốn làng quê Việt Nam, báo hiệu cho sự chuyển mình của sự sống - mùa hè về. Mười chín tuổi, còn trẻ trung, bồng bột, người thanh niên Tố Hữu đã tìm thấy cho mình lí tưởng cao đẹp cuộc đời. Những bước đi không mỏi mệt trên chặng đường chông gai, phút chốc phải dừng đột ngột, bị bó buộc tù hãm khiến cho Tố Hữu không khỏi có lúc thốt lên chua xót: “Cô đơn thay là cảnh thân tù”. Nhưng rồi phút giây ấy cũng nhanh chóng đi qua, nhường chỗ cho không gian cảnh vật tràn trề nhựa sống: những bông lúa chín, hạt bắp vàng, ánh nắng đào, trời xanh rộng, đôi sáo diều, tiếng ve ngân...