Tiểu thuyết Đôn Ki-hô-tê gồm có 2 phần: phần I có 52 chương và phần II có 74 chương.
– Phần I: Kihada là một quý tộc nghèo, gần 50 tuổi, gầy gò, cao lênh khênh. Say mê các truyện hiệp sĩ phiêu lưu mà đầu óc lão trở nên mụ mẫm. Lão muốn trở thành hiệp sĩ, giang hồ khắp bốn phương trời, diệt trừ lũ khổng lồ yêu quái, thiết lập lại trật tự công lí. Lão tìm sắm binh khí, giáp trụ đã hoen gỉ của tổ tiên, đem sửa chữa, đánh bóng lại để tự vũ trang cho mình. Con ngựa gầy còm được lão phong cho cái tên rất oai: chiến sĩ Roxinante. Còn lão mang cái tên rất oách: Nhà hiệp sĩ Đôn Ki-hô-tê xứ Mantra. Một hiệp sĩ cứu nguy đời phải đúng “mốt” nghĩa là phải có người tình xinh đẹp. Lão nhớ tới mụ phụ nữ mà lão thầm yêu thời trai trẻ, lão liền ban cho mụ nhà quê này cái tên nghe rất dài: công nương Đuyn-xi-nê-a đuy Tô-bô-xô. Lão tổ chinh chiến: quán trọ thành lâu đài, gã chủ quán thành lãnh chúa, cuốn sổ bán hàng thành “Kinh Thánh” hai ả gái điếm thành hai công nương. Lần thứ nhất ra đi, một trận đấu nảy lữa giữa lão và bọn lái buôn, vì họ không nhận ra Đuyn-xi-nê-a đuy Tô-bô-xô là đẹp nhất trần gian. Đôn Ki-hô-tê bị một trận đòn nhừ tử, may mà được người quen đưa về làng. Sau đó lão lại ra đi với một nông dân béo lùn, cục mịch được lão phong cho chức giám mã Xan-trô Pan-xa. Hai thầy trò ngược xuôi, ngang dọc đất nước Tây Ban Nha. Thầy thì mang theo mộng tưởng hão huyền đến nực cười: đánh nhau với cối xay gió – lũ khổng lồ, chiếc chậu thau của bác thợ cạo, tưởng là lũ sắt của Mambrino, một phu nhân ngồi trong xe ngựa, tưởng là công chúa bị lão phù thủy bắt cóc, đàn cừu tưởng đoàn diễu hành… Trò lẽo đẽo theo thầy với mộng tưởng thực tế: sẽ được thầy, khi đã công thành danh toại sẽ ban cho chức tước cai trị vài hòn đảo. Trong một trận đánh lớn Đôn Ki-hô-tê đã đánh tan một đám lễ tang, đạp què chân một sinh viên, giám mã Đôn Ki-hô-tê bất ngờ bị hai người quen bắt nhốt cũi đưa về cho gia đình; lợi dụng một lúc được tự do lão lại lao vào đám rước cầu mưa để giải thoát bức ảnh Đức mẹ đồng trinh mà lão tưởng là một công chúa bị bọn phản nghịch bắt cóc. Lão bị đánh tơi bời và người thân phải khiêng lên xe bò đưa về nhà phục thuốc.
– Phần II: Đôn Ki-hô-tê lại lên đường. Lão gặp “Hiệp sĩ Gương soi”, hai bên giao đấu. Đối thủ chẳng may ngã ngựa. Đôn Ki-hô-tê chiến thắng. Hai thầy trò đắc thắng nghênh ngang trên đường và gặp một xe chở đôi sư tử, Đôn Ki-hô-tê ra lệnh cho người hộ tống mở ngay cũi. Lạ thay, sư tử nằm in trong cũi, ngó nhìn ra… Với chiến công này Đôn Ki-hô-tê đổi danh hiệu thành “Hiệp sĩ sư tử”. Thầy trò Đôn Ki-hô-tê gặp hai vợ chồng một bá tước. Họ đón tiếp Đôn Ki-hô-tê với kiểu cách hiệp sĩ và phong cho giám mã Xan-xa chức quan thống đốc đảo Bantaria. Màn bi hài kịch diễn ra. Một trận tấn công giả được tổ chức. Thống đốc đảo bị một trận đòn nhừ tử. Còn Đôn Ki-hô-tê bị trêu chọc, giễu cợt đủ đường. Trận đánh giữa “Hiệp sĩ vùng trăng bạc” với “Hiệp sĩ sư tử” xảy ra, Đôn Ki-hô-tê thất bại, lão cam kết trở về nhà. Ốm đau, kiệt sức bây giờ lão ta mới nhận ra cái hại của những cuốn truyện hiệp sĩ. Lão viết di chúc và chết trong thầm lặng.
Giá trị
– Đặt trong sự phát triển chung của tiểu thuyết thế giới, Đôn Ki-hô-tê được coi là một kiệt tác. Giọng văn hóm hỉnh, các giả định đầy kịch tính với bao chiến công và thất bại của chàng hiệp sĩ Đôn Ki-hô-tê xứ Mantra, cho thấy tài kể chuyện, dựng cảnh và chế giễu của ngòi bút nghệ thuật Xéc-van-tét.
– Tác phẩm chế giễu tàn dư của lí tưởng hiệp sĩ phong kiến, báo hiệu sự xuất hiện của thời đại Phục hưng với những con người mới, tính cách và nghị lực mới. Về mặt nào đó, tác phẩm đề cao tinh thần yêu thương nhân loại, yêu quý tự do, bình đẳng ghét thói xa hoa, ăn bám, quý trọng danh dự, tôn thờ đạo nghĩa.
– Đôn Ki-hô-tê sáng ngời vẻ đẹp của chủ nghĩa nhân văn thời Phục hưng.
