Người ta bảo hồ Xuân Hương là “trái tim Đà Lạt” vì mọi con đường chính của trung tâm thành phố đều đổ về hồ. Chính vì lẽ đó, không ai đến Đà Lạt mà chưa ghé qua hồ Xuân Hương, để rồi mang trái tim mình dành tặng cho nơi này lúc nào cũng chẳng hay. Bởi, hồ Xuân Hương mang một vẻ đẹp có thể làm đắm lòng bất kỳ du khách khó tính nào: quyến rũ mà dịu dàng, đầy nắng nhưng vẫn giá lạnh, đầy gió nhưng vẫn phẳng lặng, đầy nỗi niềm nhưng vẫn trong xanh.

Ngày hay đêm, hè hay đông, dù bất kỳ thời điểm nào, di tích cấp quốc gia này cũng luôn giữ được vẻ đẹp bình yên của mình dù nằm ngay giữa lòng một thành phố du lịch.Hồ Xuân Hương là hồ nhân tạo nằm giữa trung tâm thành phố Đà Lạt, có tổng diện tích khoảng 32ha, chu vi hồ chừng 5km, như một vầng trăng lưỡi liềm kéo dài chừng 7km. Mấy chục năm qua, Hồ Xuân Hương là tấm gương trong của thành phố đã làm tăng thêm vẻ yêu kiều, duyên dáng cho Đà Lạt sẽ đơn điệu, cô quạnh và lạc lõng với những rừng thông bạt ngàn..

Cái đẹp, cái duyên dáng, kiêu sa, lộng lẫy của Hồ Xuân Hương đã gắn với lịch sử đấu tranh, bất khuất của thành phố Đà Lạt càng làm cho hồ Xuân Hương trở thành một thắng cảnh không những có đủ vẻ đẹp của thiên nhiên mà còn có đầy đủ vẻ đẹp của một địa danh lịch sử địa phương. Người ta cho rằng hồ có tên gọi Xuân Hương là vào mùa xuân có mùi thơm của cây cỏ xung quanh hồ hòa quyện tạo nên một mùi hương thoang thoảng dịu dàng nên gọi là Hồ Xuân Hương. Có người lại bảo rằng Hồ được mang tên Xuân Hương từ năm 1953, người ta gọi tên hồ như thế là muốn làm sống mãi hình ảnh lãng mạn của nữ sĩ thơ Nôm nổi tiếng Việt Nam thế kỷ thứ 19- Hồ Xuân Hương. Có nhiều giả thiết xoay quanh cái tên Hồ Xuân Hương nhưng đối với nhiều người, việc giải thích đúng và hợp lý về cái tên Hồ Xuân Hương dường như không còn quan trọng khi trước mặt là một khung cảnh Hồ Xuân Hương thật sự quá lãng mạn và tuyệt vời.

Nguyên bắt đầu như dòng suối chảy qua vùng đầm lầy và ruộng lúa của một thuộc địa gần Lạch làng – một nhóm người K`Ho, gắn liền với tên gốc của thành phố Đà Lạt. Đến năm 1919, từ sáng kiến của viên công sứ Cunhac, kỹ sư công chánh Labbé đã tiến hành việc ngăn dòng suối làm thành hồ. Năm 1923, chính quyến đương thời lại cho xây thêm một đập phía dưới tạo thành 2 hồ. Tháng 3 năm 1932, một cơn bão lớn làm cả hai đập bị vỡ. Năm 1934 - 1935, kỹ sư Trần Đăng Khoa lại thiết kế, xây dựng một đập lớn bằng đá: đó là cầu ông Đạo ngày nay. Người Pháp đặt tên là Grand Lac. Đập này nằm trước Dinh Quản Đạo mà vị Quản đạo bấy giờ là Phạm Khắc Hòe vẫn được dân địa phương xưng gọi "ông Đạo" nên khi đập cũng là cầu xây xong, người dân quen gọi là "Cầu Ông Đạo". Năm 1953, Nguyễn Vỹ, chủ tịch hội đồng thị xã, đề nghị đổi tên Grand Lac thành Hồ Xuân Hương. Nằm giữa trung tâm thành phố trên 1478m độ cao so với mực nước biển, diện tích mặt nước hiện nay khoảng 32ha, độ sâu trung bình 1,5m. Từ trên cao nhìn xuống, tựa hồ Xuân Hương lưỡi liềm mảnh trăng ôm đồi xanh. Hồ Xuân Hương là cách bố trí chính của trung tâm thành phố, địa điểm tập kết của các tòa nhà khách sạn, công cộng. Khoảng trống được tạo ra bởi các hồ tuyệt đẹp nhìn rõ ràng đến các ngọn đồi và cây thông. Con đường ven hồ với cuộn dây phần ẩn dưới cây, tạo nên khung cảnh thư giãn và làm cho mọi người như một cái hồ lớn. Là cả hai danh lam thắng cảnh với vẻ đẹp duyên dáng đáng yêu, hồ cũng có không khí kiểm soát khí hậu luôn giữ mát mẻ, trong lành buổi chiều mùa hè.Như một điểm đến cho cư dân thành phố hoặc hút du khách tìm khóa tu thư giãn, hòa mình vào thiên nhiên, để cảm nhận được bầu không khí yên bình …Công trình kiến trúc nổi bật gắn liền với Hồ Xuân Hương là Thủy Tạ. Thời Pháp thuộc có tên là La Grenouillere. Nếu đã ghé thăm Hồ Xuân Hương, ít có ai bỏ qua Thuỷ Tạ. Du khách tìm đến đây chỉ để hứng gió, thưởng thức một chút trà hay cà phê nóng ấm, và cảm nhận những điều thi vị và thanh đạm của một thành phố tựa tựa vùng trời Châu Âu xa xôi tận trời Tây hay chụp vài tấm ảnh lưu niệm với kiến trúc có hình thức rất khác biệt không nơi nào tương tự. Một căn nhà màu trắng với lan can rộng nổi bật trên mặt hồ. Nhìn xa thấp thoáng như dáng một chiếc du thuyền sang trọng.

Từ trước đến nay, Thuỷ Tạ vẫn là một café bar nhỏ, xinh xắn. Ngay cả màu trắng của kiến trúc cũng vẫn luôn được giữ không thay đổi. Cùng với cảnh đẹp như tranh Hồ Xuân Hương trong sự lặng yên của phố núi, Thủy Tạ đã đi vào lòng du khách như một nét chấm phá giản dị nhưng cực kì ấn tượng và đặc biệt.Đẹp lộng lẫy và dịu dàng – “ Viên ngọc bích “ Hồ Xuân Hương còn còn được ví như là trái tim của thành phố Đà Lạt. kiệt tác được tạo ra bởi sự pha trộn của những món quà tự nhiên cộng hưởng với những lao động sáng tạo của con người. Những hàng thông reo, hàng liễu rũ đua nhau nghiêng mình soi bóng bên mặt hồ tạo cảm giác thật nhẹ nhàng, thư thái. Dọc theo bờ có những cây tùng tỏa bóng xuống ven mặt hồ giúp tô điểm thêm nét quyến rũ của cảnh đẹp hồ Xuân Hương và làm đắm say lòng người lữ khách mỗi khi du lịch Đà Lạt. Mặt hồ bao giờ cũng phẳng lặng như tấm kính pha lê, soi bóng những hàng thông reo hát suốt ngày đêm. Dù bề mặt nước gợn mây in bóng hoặc bùn nặng mang mùa mưa; thành phố lúc hoàng hôn in bóng lấp lánh, mùa xuân nở thời gian anh đào hoa mai màu hồng tươi sáng hoặc màu tím hoa phượng tên xuống; sương mù buổi sáng sớm trên các điều kiện hồ băng, mặt trời buổi chiều vào một thành phố ánh sáng thảm màu vàng, những ngày mưa … bao quanh hồ nước cảnh quan và thay đổi mỗi mùa nhưng vẫn vẻ đẹp vĩnh cửu khuấy động trái tim. Hồ Xuân Hương là dấu ấn tạo nhân vật và sự hấp dẫn của Đà Lạt.

Vào những ngày cuối năm, khi những cơn mưa đã thưa dần không bất chợt đến, trả lại cho hồ vẻ êm đềm thường có. Cảnh vật lúc bấy giờ như một bức tranh thủy mặc hữu tình, mặt hồ trong veo như một chiếc gương khổng lồ, gió nhè nhẹ thổi làm mặt hồ gợn sóng lăn tăn, hai bên bờ hoa anh đào nở rộ, cả hồ như được khoác lên mình một chiếc áo đào thắm nồng nàn nữ tính và diễm lệ vô cùng, khiến cho những ai bất chợt đi qua cũng phải bần thần ngắm nhìn. Và cứ mỗi độ Xuân về, bên hồ lại thấp thoáng những nhánh Mai anh đào nở, trong ánh nắng dịu dàng, thêm một chút se se lạnh ta sẽ thấy những cánh hoa Mai anh đào thêm thắm hơn, thêm yêu kiều hơn. Nhưng bao giờ cũng vậy, có lẽ nét riêng của Hồ Xuân Hương chính là sự tĩnh lặng, yên bình. Dù là người Đà Lạt hay du khách ở xa, họ tìm đến Hồ Xuân Hương cũng chỉ là vậy, Chiều tàn hay đêm đến, du khách có thể tản bộ hay lọc cọc xe ngựa quanh hồ để lâng lâng cùng chút se se lạnh cao nguyên hoặc ngồi nhâm nhi ly rượu, tách cà phê ở các nhà hàng Thủy Tạ, Thanh Thủy ven hồ và thả hồn lăn tăn cùng mặt nước Xuân Hương. Ngoài ra du khách còn có thể đạp pedalo, đi xuồng máy hay chèo thuyền cao su trên hồ. Đây cũng là nơi thơ mộng, cuốn hút khách ngàn du, cũng là nơi hò hẹn của những đôi bạn tâm tình.

Được công nhận thắng cảnh quốc gia vào năm 1988, Hồ Xuân Hương trải qua gần một thế kỉ vẫn hiện hữu xinh đẹp và quyến rũ như thiếu nữ đang tuổi thanh xuân, được ngợi ca là viên ngọc giữa thành phố Hoa, tạo nên sức hút và thương hiệu cho du lịch Đà Lạt.Khi công trình Quảng trường Lâm Viên và các dự án hạ tầng, mội trường xung quanh hoàn thiện, Hồ Xuân Hương sẽ trở thành trung tâm các hoạt động văn hóa, giải trí dành cho người dân và du khách, giá trị của hồ sẽ được nhân lên gấp bội, viên ngọc quý sẽ lấp lánh hơn, sẽ mãi mãi là báu vật của xứ Hoa Đào.

Theo dòng thời gian Hồ Xuân Hương Đà Lạt vẫn là điểm đến quan trọng không thể thiếu được của du khách. Không chỉ là trái tim của thành phố, Hồ Xuân Hương Đà Lạt còn là nơi khơi gợi và nuôi dưỡng những cảm xúc tuyệt vời không dễ xóa nhòa hay thay đổi trong lòng khách lãng du bốn phương, khi đặt chân đến nơi xứ sở ngàn hoa này.