“Quanh co hồ nước gợn hoa văn
Nghe động càn khôn ngọn bút thần
Đà Lạt em – vừa tròn thế kỷ
Xuân Hương tranh sáng với sao trăng”
Qua những vần thơ của tác giả Trinh Đường, Hồ Xuân Hương hiện lên vừa mộc mạc, bình dị, vừa lãng mạn, trữ tình. Nếu ai đã từng đặt chân đến Đà Lạt, sẽ không khỏi bồi hồi vấn vương không chỉ ở cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp mà còn là bởi trái tim đã dành trọn cho dòng sông Hương xinh đẹp này. Hồ Xuân Hương mang đến vẻ đẹp ngot ngào, gần gũi, đã trở thành một đề tài muôn thuở của thi ca, họa sĩ, chất chứa nỗi niềm riêng.
Xuân Hương kì vĩ này. Cái tên của nó mang ý nghĩa rất đặc biệt, Hồ lại mang tên Xuân Hương như là hương vị của mùa xuân tươi mới, thanh khiết. Không chỉ ở vẻ đẹp mà nơi đây còn mang dấu ấn lịch sử lâu đời, được biết đến là thung lũng nơi có dòng suối Cam Ly chảy qua, là nơi quần tụ của những người cư dân Lạch thời sơ khai ban đầu. Theo sáng kiến của viên công sứ Cunhac vào năm 1919 vị kỹ sư nổi tiếng Labbe đã tiến hành việc ngăn cách dòng suối lại và trở thành đập nước riêng lẻ. Tưởng chừng như Hồ Xuân Hương là của thiên nhiên tạo hóa, nhưng thực chất đó là hồ nhân tạo, được hình thành từ lâu đời, tính đến nay đã có chu vi lên đến 5km, chiều rộng 25ha. Nhìn từ xa, nó trông như hình một mặt trăng lưỡi liềm được tọa lạc ngay giữa lòng thành phố Đà Lạt thơ mộng, xung quanh lại được bao bọc bởi những bãi cỏ tươi mát, những vườn hoa sắc màu và rừng thông bạt ngàn huyền bí. Vẻ đẹp kiêu sa, duyên dáng của Hồ Xuân Hương còn gắn liền với lịch sử đấu tranh kiên cường bất khuất của người dân thành phố Đà Lạt, nó tượng trưng cho sự uyên bác, tài đức của nữ sĩ thơ Nôm nổi tiếng vào cuối thế kỉ XVI nền văn học nước nhà đó là nữ thi sĩ Hồ Xuân Hương. Cứ mỗi năm đến xuân sang, cây cỏ đua nhau khoe sắc, tỏa ngát hương thơm, hòa quyện vào cái khí trời se se lạnh tạo nên cho Hồ Xuân Hương nét đặc trưng riêng biệt, khó tả. Một loài hoa mang biểu tượng của sắc xuân đó là mai anh đào, một rừng hoa rực rỡ sắc hồng đang đua nhau nỡ rộ, mang sắc màu ấm nóng như nâng thêm chút tình sưởi ấm xóa tan sự giá lạnh của mùa đông vừa đi qua. Mặt hồ lúc này không còn tĩnh lặng, êm ả, mà đã bắt đầu nô nức, gợn sóng, làm cho không gian có chút phần huyền ảo, sương sương của ánh nắng đầu xuân, là thời điểm ưa thích đi dạo của nhiều du khách khi đến thăm quan Đà Lạt. Ngoài việc được ngắm nhìn, tận hưởng cảnh sắc thơ mộng, nợi đây còn có một công trình kiến trúc nổi bật gắn liền với Hồ Xuân Hương đó là thủy tạ. Thủy Tạ mang trong mình sự dịu dàng, thuần khiết giữa lối kiến trúc độc đáo mang phong cách châu Âu diễm lệ, yêu kiều. Đây là nơi thích hợp cho những cặp đôi yêu nhau, bởi không khí lãng mạn, ấm cúng mà nó mang lại, cũng là nơi tạo ra những tác phẩm nghệ thuật đặc sắc ấn tượng. Với kết câu kiến trúc giữa mọt gam màu trắng tinh khôi kết hơp với ban công rộng nổi bật nhìn thấp thoáng xa xa trông như một cn du thuyền đầy uy nghi, sang trọng. Ngồi thưởng thức cùng một ly cà phê nóng ấm, nghe âm điệu du dương, cảm nhận như đã thoát ra khỏi sự bề bộn, ồn ào, tấp nấp ngày thường của thành phố, cảm nhận sự thi vị, thanh đạm tao nhã đến lạ thường. Tân hưởng khung cảnh nên thơ, bên những người bạn thân thương, ngắm nhìn những ánh đèn dọc theo bờ hồ làm trong lòng như chất chứa cảm giác thật thú vị. Chiều tà mang lại cảm giác chút thoáng buồn, những tia nắng rực rỡ đã dần tan biến nhường chổ cho màn đêm yên tĩnh bao trùm lấy. Về đêm, không gian lại trở nên tấp nập, tiếng nói cười đùa của các cô cậu trẻ, tận hưởng gió mát bằng việc đạp xe dọc hồ, đạp vịt. Nhắc đến Hồ Xuân Hương ai cũng xem như là trái tim là nguồn cội của thành phố Đà Lạt, và được đặt một cái tên mỹ miều “viên ngọc bích”. Dọc bờ hồ là những cây tùng nghiêng nghiêng che bóng mặt hồ yên tĩnh, như giúp phát họa thêm vài nét vào bức tranh sơn thủy hữu tình này. Chính bởi cảnh sắc hữu tình này mà đây còn là nơi thường được lựa chọn để tổ chức các lễ hội hoa hay bắn pháo hoa vào mỗi dịp kỉ niệm trong năm. Bước dần vào những ngày cuối năm, những cơn mưa lớt phớt bất chợt đến dường như đã thưa dần, trả lại một không gian êm đềm tĩnh lặng, mặt hồ lúc này trông như một tấm gương khổng lồ bóng bẩy, in bóng cảnh vật xung quanh thật ngọt ngào. Vẻ đẹp tưởng chừng như đơn thuần nhưng lại là độc nhất có một không hai, mà bất cứ ai khi ghé thăm Đà Lạt đều phải thổn thức, bần thần mà thốt lên rằng: Ôi! Sao lai có một bức tranh mộng mơ đến vậy. Và phải chăng người ta thường nhắc đến Đà Lạt trong mỗi chuyến đi, vì nơi đây có một nét huyền bí đến kì lạ, với những dòng thác nước cuộn trào, với những hàng cây rực rỡ và đặc biệt là sự dịu mát ,thanh tao của mặt Hồ Xuân Hương. Nơi đây còn là biểu tượng của sự kiên cường dân tộc, đã gắn bó và đồng hành với các cuộc phong trào nổi dậy của học sinh, sinh viên, của nhân dân đà lạt trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ.
Trải qua mấy chục năm, Hồ Xuân Hương đã dần trở thành nét đẹp tiêu biểu của thành phố Đà Lạt, làm tăng thêm vẻ yêu kiều, thơ mộng, duyên dáng cho nơi đây, bởi sẽ không còn cô đơn, tẻ nhạt, lạnh lẽo với những rừng thông bạt ngàn trải dài. Nêu đến Đà Lạt mà không ghé lại dừng chân bên bờ Hồ Xuân Hương thì thật là một thiếu xót lớn, bởi vẻ đẹp này là tuyệt tác, là một tinh hoa trong sáng khơi màu cho các tác phẩm văn học nổi tiếng. Một Hồ Xuân Hương nên thơ hữu tình:
“ Bên hồ nghe tiếng ếch kêu
Cao nguyên thêm lạnh, bóng chiều thêm giăng
Thả sợi khói, nhớ về sông
Đò ai biết có qua dòng gió mưa…”
