Đề bài: Phân tích đoạn trích cảnh 3 vở kịch Tôi và chúng ta của Lưu Quang Vũ.
Bài làm
Trong cuộc đối thoại giữa Giám đốc Hoàng Việt và Phó Giám đốc Nguyễn Chính sau khi kĩ sư Lê Sơn trình bày về kế hoạch mở rộng sản xuất và phương án làm ăn mới của xí nghiệp, xuất hiện hai quan điểm đối lập nhau. Người phản đối, Phó Giám đốc Nguyễn Chính : "Tôi ngỡ như mình đang ngủ mê". Giám đốc Hoàng Việt "Thì anh hãy thức dậy". Đối thoại ấy đã phản ánh cuộc đấu tranh không khoan nhượng giữa một bên cho rằng phải đổi mới vì có đổi mới thì quy luật khách quan mới được vận hành: sản xuất phát triển, đời sống kinh tế xã hội và đời sống con người được nâng lên. Còn phía bảo thủ thì quan niệm ngược lại : chế độ và phương thức quan liêu bao cấp đã tồn tại mấy chục năm, cơ chế ấy đã tồn tại và sẽ còn tồn tại khồng gì thay đổi được. Dù chỉ là tiếng nói của hai con người chủ chốt trong một xí nghiệp có vài trăm công nhân nhưng ý nghĩa khái quát của nó thì không hể nhỏ. Đó là một cuộc đấu tranh có quy mô toàn xã hội. Điều này giải thích sức hấp dẫn sâu sắc và rộng lớn của Tôi và chúng tư với khán giả một thời, thời đổi mới.
1. Tình huống kịch bắt đầu từ một cách nghĩ mới, một cách làm mới đảo lộn mọi nề nếp, mọi cách nghĩ, cách làm từ trước đến nay. Ý tưởng ấy táo bạo đến mức tuy được Giám đốc ủng hộ, nhưng khi trình bày nó ra bằng phương án đã được soạn thảo công phu, kĩ sư Lê Sơn không phải không rụt rè ngần ngại. Với Lê Sơn nó như một ảo tưởng "bởi trên thực tế sẽ... không thực hiện được". Bởi nếu được triển khai, nó sẽ gặp bao nhiêu vật cản mà người chủ trương chỉ như một Đông Ki-sốt dại dột, ngây thơ và "dứt khoát cái cối xay gió nó sẽ cho chúng ta ăn đòn nhừ tử đấy". Ý tưởng mới, rõ ràng là một thách thức mà người chú trương phải dũng cảm đương đầu. Hoàng Việt và Lê Sơn là những người "nổ phát súng" đầu tiên vào cái thành trì tư tưởng thực ra đã bị lung lay (sự bảo thủ, trì trệ của cơ chế quan liêu) mà cứ tự cho là vững chắc ấy.
Đầu tư để mở rộng sản xuất, thay đổi nguyên tắc tiền lương để khuyến khích lao động, đó là những mũi nhọn đột phá. Làm được như thế, mức sản xuất của xí nghiệp có thể tăng lên so với hiện nay gấp năm lần, còn lương của công nhân xí nghiệp cũng tăng lên tương ứng (ít ra là bốn lần so với hiện nay). Xí nghiệp nhà nước mà nghĩ cách làm tăng sản phẩm cho nhà nước, làm giàu cho xã hội, cải thiện về cơ bản cho đời sống công nhân, đó là ước mơ, là nguyện vọng của nhiều người.
Nhưng vấn đề đặt ra là ở chỗ : nó vấp phải những ràng buộc. Vậy thì phải phá vỡ những ràng buộc đó đi, phải cởi trói cho sản xuất. Cái đúng của hôm qua không còn đúng với hôm nay, như Hoàng Việt nói : "Sự vật không đứng yên, cuộc sống không đứng yên... có cái hôm qua đúng, hôm nay nó là vật cản. Phải tìm cách phá bỏ". Trong vỡ kịch, bao nhiêu sự bảo thủ, trì trệ bị vạch trần, như sản xuất của xí nghiệp lẽ ra phải do xí nghiệp đề ra nhưng từ trước tới giờ đều do cấp trên quyết định, và cái cấp trên này lại phụ thuộc vào một cấp trên cao hơn nữa. Thật hồ đồ, nghịch lí đến "ngược đời". Ai đẻ ra các thứ kế hoạch hai, kế hoạch ba (nâng cao đời sống công nhân bằng con đường không chính thức) ? "Một xí nghiệp làm ăn chính quy chỉ cần một kế hoạch. Xí nghiệp chúng ta chỉ có một kế hoạch, nhưng là kế hoạch do chúng ta định ra. Kế hoạch sản xuất sẽ không còn ở mức hiện nay. Trước mắt, kế hoạch sẽ tăng lên ít nhất là gấp năm lần". Vấn đề tự chủ trong việc xí nghiệp đụng đến bao nhiêu vấn để xung quanh nó. Tự chủ về biên chế, tự chủ vể chi tiêu, tự chủ về tiền lương,... và chưa hết, nó đụng đến bao nhiêu con người cụ thể đại diện cho cơ chế cũ của cái thời bao cấp quan liêu (ông Phó Giám đốc, bà Trưởng phòng tài vụ, dồng chí Quản đốc phân xưởng,...). Họ là những con người, thậm chí giữ những cương vị chủ chốt của xí nghiệp, nhưng nếu cần hoặc nếu họ không còn cần thiết nữa, không thể để họ ngồi yên trên những chiếc ghế quan liêu. Tính triệt để, tính cách mạng về tư tưởng của vở kịch có tác dụng mở đường cho một giai đoạn mới của đất nước. Nó đã được đông đảo người đọc, người xem chấp nhận, đồng tình, cổ vũ.
2. Về nhân vật kịch, có thể chia làm hai loại, nếu Nguyễn Chính, Trương, bà Trưởng phòng tài vụ là đại diện cho cơ chế cũ, cho cách nghĩ cũ thì Hoàng Việt, Lê Sơn đại diện cho cái mới, cho xu thế tiến lên đúng quy luật của xã hội. Các nhân vật tiêu cực dường như có một sự thoả hiệp nào đó về mặt tinh thần dể cùng trên một chiến tuyến, để liên kết với nhau nhưng mỗi người một khác. Có cái đơn giản máy móc của Trương, làm Quản đốc vì tổ chức của phân xướng cần có một vị trí điêu hành (xưa nay vẫn thế). Có cái cứng nhắc, lì lợm của bà Trưởng phòng tài vụ. Quen thói cửa quyền, bà ta ra sức cản trở, thẳng thừng phản đối một cách đúng nguyên tắc, theo nhiệm vụ được giao. Còn Nguyễn Chính hai mặt, ném đá giấu tay. Đối thoại với Giám đốc, anh ta thật nhã nhặn ôn hoà, nhưng bằng sự đánh giá của Lê Sơn, anh ta mới là một người cao thủ, chờ cho Giám đốc sa lầy rồi mới ra tay và anh ta có chỗ, có nơi để làm việc đó. Một con người "đã từng đánh đổ bốn đời Giám đốc" còn biết nể ai, sợ ai. Cái cách "ngậm miệng ăn tiền" ấy là thuộc về những tính cách không đơn giản mà người ta phải cẩn trọng, đề phòng, phải luôn luôn cảnh giác.
Toả ánh sáng trong lớp kịch này là từ nhân vật Hoàng Việt. Đây là hình mẫu về con người mới trong giai đoạn hiện nay. Nếu nói một cách vắn tắt và đơn giản thì đó là một cá tính mạnh, năng động, dám nghĩ, dám nói và dám làm. Có thể liên tưởng anh là một chiến sĩ trên mặt trận không có tiếng súng đang tả xung hữu đột giữa vòng vây thắt ngặt gươm đao. Cũng có thể nghĩ anh là ngọn cờ đang tiên phong đi trước mớ đường, một con đường gian nan đi tìm hạnh phúc. Đối với kĩ sư Lê Sơn, Hoàng Việt khích lệ, động viên, tạo điều kiện, đánh thức khát vọng ước mơ : "Tôi chỉ dọn bãi để cậu sút bóng, để cái đầu của cậu được có chỗ dùng". Nhưng đối với những nhân vật cản đường, anh thật là sắc sảo. Với Quản đốc Trương, người không hết băn khoăn nếu "chức vụ quan trọng" của mình bị xoá bỏ, Việt nói thẳng : "Không có chức vụ nào quan trọng cả, chỉ có hiệu quả công việc là quan trọng". Với bà Trưởng phòng tài vụ thích đưa những quy định, những nguyên tắc ra để gây khó dễ không chịu thi hành lệnh của Giám đốc thì Giám đốc không một đắn đo : "Nếu không thi hành, sẽ có người khác làm thay chị". Còn Phó Giám đốc là gì, trước câu hỏi tưởng như phức tạp, vòng vo, Việt có một định nghĩa chính xác, tức thời, thẳng thắn : "Tức là chức vụ giúp việc cho Giám đốc. Nếu không đồng ý với chức vụ ấy, đồng chí có thể xin từ chức". Nghĩa là Giám đốc đã sẵn sàng đối mặt với mọi tình huống có thể xảy ra.
Sắc sảo, tự tin, quyết đoán, phải chăng những phẩm chất ấy là cái cần cho những người ở cương vị lãnh đạo hiện nay mà Hoàng Việt dang có đủ. Cái đức, cái tài ở nhân vật không còn là những khái niệm chung chung. Nó đã biến thành khả năng hành động, khả năng xoay chuyển tình thế để cuộc sống tiến lên và theo đó, con người cũng tự hoàn thiện nhân cách của mình. Vở kịch vừa mang tính chiến đấu vừa có ý nghĩa nhân văn chính là vì thế.
