Soạn bài ôn tập phần văn học
Câu 1.
a. Văn học Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến Cách mạng tháng Tám năm 1945 hình thành hai bộ phận và phân hóa thành nhiều xu hướng, vừa bổ sung cho nhau vừa đấu tranh với nhau.
Do đặc điểm của một nước thuộc địa, chịu sự chi phối mạnh mẽ và sâu sắc của quá trình đấu tranh giải phóng dân tộc, căn cứ và thái độ đấu tranh chính trị của người cầm bút, chúng ta nhận thấy văn học từ đầu thế kỉ XX đến cách mạng tháng Tám năm 1945 hình thành hai bộ phận : bộ phận văn học công khai và bộ phận văn học không công khai.
Văn học công khai là văn học hợp pháp, tồn tại trong vòng pháp luật của chính quyền thực dân phong kiến. Do khác nhau về đặc điểm nghệ thuật, về khuynh hướng thẩm mĩ nên văn học công khai bị phân hóa thành hai hướng chính là văn học lãng mạn và văn học hiện thực. Văn học không công khai bị đặt ra ngoài vòng pháp luật, phải lưu hành một cách bí mật.
Dòng văn học lãng mạn trong văn học công khai là tiếng nói của các cá nhân tràn đầy cảm xúc, đồng thời phát huy cao độ trí tưởng tượng để diễn tả những khát vọng, ước mơ ; coi con người là trung tâm của vũ trụ, khẳng định cái tôi cá nhân, đề cao con người thế tục, quan tâm đến những số phận cá nhân và quan hệ riêng tư. Dòng văn học này thường tìm đến những đề tài về tình yêu, về thiên nhiên và quá khứ, thể hiện khát vọng vượt lên trên cuộc sống tù túng, chật chội, dung tục, tầm thường hiện tại. Văn học lãng mạn coi trng những cảm xúc mạnh mẽ, những tương phản gay gắt, những biến đổi tinh tế trong tâm hồn con người.
Dòng văn học hiện thực tập trung vào việc phơi bày thực trạng bất công, thối nát của xã hội đương thời, đồng thời đi sâu phản ánh tình cảnh khốn cùng của các tầng lớp nhân dân bị áp bức bóc lột với thái độ cảm thương sâu sắc. Bộ phận văn học này lên tiếng đấu tranh chống áp bức giai cấp, phản ánh mâu thuẫn, xung đột giữa các giai cấp, tầng lớp trong xã hội. Các nhà văn hiện thực thường đề cập đến chủ đề thế sự với thái độ phê phán xã hội đương thời trên tinh thần nhân đạo và dân chủ ; họ chú trọng miêu tả, phân tích và lí giải một cách chân thực, chính xác quá trình khách quan của hiện thực xã hội thông qua những hình ảnh điển hình. Những sáng tác của họ có tính chân thực và thấm đượm tinh thần nhân đạo.
Bộ phận văn học không công khai có thơ văn cách mạng bí mật, đặc biệt là thơ văn được sáng tác trong tù. Văn học cách mạng đã nhằm thẳng vào bọn thống trị thực dân cùng bè lũ tay sai, nói lên khát vọng độc lập, khát vọng tự do của nhân dân ; thể hiện tinh thần yêu nước nồng nàn và niềm tin tất thắng của cách mạng trong tương lai ; bên cạnh đó là lí tưởng cách mạng của những con người trung kiên. Có nhiều tác phẩm thuộc bộ phận văn học không công khai nhưng vẫn được phép lưu hành trong một khuôn khổ nhất định, có thể thấy qua các sáng tác thời Đông Kinh nghĩa thục.
b. Văn học Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến Cách mạng tháng Tám năm 1945 phát triển với nhịp độ hết sức nhanh chóng. Sự phát triển này thể hiện qua các thể loại như thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết, phóng sự, bút kí, kí sự, lí luận và phê bình văn học…
Văn học thời kì này phát triển nhanh chóng là do sự thúc bách của thời đại. Xã hội Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến Cách mạng tháng Tám năm 1945 đặt ra nhiều vấn đề cho đất nước, cho cuộc sống con người và nghệ thuật mà ở thời kì trước chưa từng có. Tuy nhiên, nhân tố có tính chất quyết định cho sự phát triển là ở nội tại của nền văn học dân tộc. Từ xa xưa, dân tộc ta đã có một sức sống mãnh liệt mà hạt nhân là chủ nghĩa yêu nước và tinh thần dân tộc. Giờ đây, sức sống đó được tiếp sức bởi các phong trào yêu nước và cách mạng. Sự phát triển của văn học thời kì này còn do sự thức tỉnh, trỗi đậy mạnh mẽ của cái tôi cá nhân sau nhiều năm bị kìm hãm. Chính cái tôi cá nhân là một trong những động lực thúc đẩy sự phát triển nhanh chóng của văn học, tạo nên những thành tựu rực rỡ cho văn học Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến Cách mạng tháng Tám năm 1945.
Câu 2.
a. Tiểu thuyết trung đại Việt nam thường vay mượn đề tài, cốt truyện của văn học Trung Quốc ; tập trung vào việc xây dựng cốt truyện li kì, hấp dẫn ; kết cấu theo kiểu chương hồi và theo công thức ; kết thúc có hậu ; truyện được trần thuật theo trình tự thời gian ; nhân vật thường phân tuyết rạch ròi ; câu văn theo lối biền ngẫu…
Tiểu thuyết hiện đại không theo những lối mòn cũ. Tiểu thuyết hiện đại lấy tính cách nhân vật làm trung tâm, chú trọng tính cách hơn là cốt truyện, đi sâu và thế giới nội tâm nhân vật. Tiểu thuyết trần thuật theo thời gian tự nhiên mà rất linh hoạt ; kết thúc thường không có hậu ; bỏ những ước lệ, dùng bút pháp tử thực ; lời văn tự nhiên, gần với cuộc sống hàng ngày.
b. Trước năm 1930, tiểu thuyết viết bằng chữ quốc ngữ chưa nhiều. Hồ Biểu Chánh là người đầu tiên khẳng định được chỗ đứng của mình trên lĩnh vực tiểu thuyết, ôn để lại hàng chục tác phẩm khắc họa cuộc sống của con người nơi vùng đất Nam Bộ. Tuy nhiên, tác phẩm của Hồ Biểu Chánh còn mô phỏng cốt truyện từ bên ngoài và chịu ảnh hưởng của văn chương trung đại, chưa thoát khỏi kết cấu chương hồi, cách kết thúc có hậu, nhân vật có tính chất minh họa cho những quan điểm đạo đức… Các đặc điểm này thể hiện rõ trong tiểu thuyết Cha con nghĩa nặng của ông.
Câu 3. Sáng tạo tình huống là một trong những vấn đề then chốt của nghệ thuật viết truyện ngắn. Mỗi truyện ngắn chứa đựng một tình huống. Tài năng của tác giả thể hiện một phần qua việc sáng tác tạo nên những tình huống truyện đó.
- Trong truyện Vi hành của Nguyễn Ái Quốc, đó là tình huống nhầm lẫn của đôi trai gái người Pháp trên chuyến tàu điện ngầm khi họ cho rằng nhân vật tôi là vua Khải Định.
Tình huống nhầm lẫn tưởng chừng như vô lí nhưng lại rất có lí vì người Tây rất khó phân biệt được sự khác nhau trong khuôn mặt của người phương Đông. Nhờ sự nhầm lẫn đó mà hình ảnh Khải Định được khắc họa một cách rất tự nhiên, khách quan và hài hước.
- Truyện Tinh thần thể dục của Nguyễn Công Hoan là tình huống trào phúng : mâu thuẫn giữa mục đích có vẻ tốt đẹp của phong trào với thực chất mà phong trào mang lại. Mâu thuẫn trào phúng cơ bản của truyện là mâu thuẫn giữa chính quyền với người dân nghèo, giữa sự khuếch trương của bọn quan lại thực dân phong kiến với cuộc sống vật chất tầm thường của người dân, giữa việc theo tinh thần thể thao với miếng cơm hàng ngày. Trên cơ sở từng mâu thuẫn mà truyện ngắn nêu lên từng cảnh có nét hài hước riêng.
- Nguyễn Tuân đã xây dựng một tình huống truyện độc đáo trong truyện ngắn Chữ người tử tù. Hai nhân vật Huấn Cao và viên quản ngục, trên bình diện xã hội, họ hoàn toàn đối lập nhau. Một người là tên đại nghịch, cầm đầu cuộc nổi loạn nay bị bắt giam, đang chờ ngày ra pháp trường để chịu tội ; còn một người là quản ngục, kẻ đại diện cho các trật tự xã hội đương thời. Nhưng họ đều có tâm hồn nghệ sĩ. Trên bình diện nghệ thuật, họ là tri âm, tri kỉ với nhau. Tạo dựng tình huống như vậy, đồng thời cho họ gặp nhau giữa chốn ngục tù, tối tăm nhơ bẩn, tạo nên một cuộc kì ngộ đáng nhớ.
Tình huống truyện độc đáo thể hiện ở mối quan hệ éo le, đầy trớ trêu giữa những tâm hồn tri kỉ. Hai nhân vật được đặt trong một tình thế đối địch : tử tù và quản ngục. Chính tình huống độc đáo này đã làm nổi bật trọn vẹn hình tượng của nhân vật Huấn Cao, đồng thời cũng làm sáng tỏ tấm lòng biệt nhỡn liên tài của viên quản ngục. Từ đó mà chủ đề của tác phẩm cũng được thể hiện sâu sắc.
- Trong Chí phèo là tình huống bi kịch, thể hiện mâu thuẫn giữa khát vọng sống lương thiện, khát vọng làm người và tình trạng bị cự tuyệt làm người.
Câu 4.
a. Đặc sắc nghệ thuật của truyện ngắn Hai đứa trẻ
- Hai đứa trẻ là một trong những truyện ngắn đặc sắc nhất của Thạch Lam. Tác giả vừa có giá trị hiện thực cao, vừa thấm đượm một tinh thần nhân đạo sâu sắc. Qua truyện ngắn này, Thạch Lam cũng đồng thời chứng tỏ tài năng viết truyện ngắn bậc thầy.
- Hai đứa trẻ là một truyện không có cốt truyện. Nó giống như một bài thơ. Toàn bộ câu chuyện chỉ kể về tâm trạng thao thức, mong mỏi, chờ đợi một chuyến tàu đêm đi ngang qua của Liên và An.
- Trong truyện ngắn này, tác giả chú trọng đi sâu vào thế giới nội tâm nhân vật với những cảm xúc, cảm giác mơ hồ mong manh. Những trang viết miêu tả tâm trạng nhân vật rất sâu sắc và tinh tế.
- Thạch Lam cũng sử dụng rất thành công thủ pháp nghệ thuật đối lập, tương phản ; qua đó nhấn mạnh và làm nổi bật khung cảnh nghèo nàn, vắng lặng của phố huyện nhỏ.
- Truyện còn đặc sắc ở lối kể chuyện thủ thỉ, tâm tình thấm đượm chất thơ của Thạch Lam. Ẩn hiện kín đáo, lặng lẽ sau những hình ảnh và ngôn từ là một tâm hồn đôn hậu, tinh tế, hết sức nhạy cảm với mọi biến đổi của lòng người và tạo vật.
b. Đặc sắc nghệ thuật của truyện ngắn Chữ người tử tù
- Truyện thể hiện tài năng nghệ thuật đặc sắc của Nguyễn Tuân trong việc tạo dựng tình huống truyện độc đáo ; trong nghệ thuật dựng cảnh, dựng người, tạo không khí trang trọng cổ kính ; trong việc sử dụng thủ pháp nghệ thuật đối lập và ngôn ngữ giàu tính tạo hình.
- Các nhân vật của Nguyễn Tuân chỉ được miêu tả trong những khoảnh khắc nhưn đó là những khoảnh khắc đặc biệt, bởi thế họ đều rất ấn tượng. Nhân vật giàu tính cách, rất ngang tàng, rất tài năng, cái tâm luôn trong sáng. Đó là những biểu tượng về cái đẹp của những con người hoàn mĩ.
- Chi tiết đáng chú ý trong truyện là đoạn miêu tả cảnh vật và không khí thiêng liêng, cổ kính của cảnh cho chữ. Đoạn văn này thể hiện việc sử dụng ngôn ngữ một cách điêu luyện và khả năng sử dụng bút pháp đối lập trong tạo dựng cảnh của Nguyễn Tuân. Chính nhờ thủ pháp đối lập mà cảnh tượng này hiện lên với đầy đủ vẻ đẹp quan trọng, uy nghi, rực rỡ của nó.
c. Đặc sắc nghệ thuật của truyện ngắn Chí Phèo
- Ngôn ngữ trong tác phẩm rất sống động, vừa điêu luyện, nghệ thật, vừa rất gần với cuộc sống hằng ngày.
- Giọng điệu của nhà văn phong phú và biến hóa, có sự đan xen lẫn nhau. Cách trần thuật linh hoạt.
- Nhà văn có khả năng nhập vào các vai nhân vật, chuyển từ vai này sang vai khác một cách tự nhiên, linh hoạt, tạo hấp dẫn cho người đọc. Lúc thì trần thuật theo điểm nhìn của tác giả, lúc lại trần thuật theo điểm nhìn của Chí Phèo, Thị Nở, Bá Kiến… cũng nhờ đó mà tạo nên giọng điệu đan xen, độc đáo.
Câu 5.
a. Những nét chính về nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng qua đoạn trích Hạnh phúc của một tang gia :
Số đỏ của Vũ Trọng Phụng là một tiểu thuyết hiện thực trào phúng, dùng hình thức chế giễu để lật tẩy tính chất giả dối, bịp bợm, chỉ biết chạy theo đồng tiền của xã hội trưởng giả những năm trước Cách mạng. Đối tượng của truyện là giới thượng lưu trí thức – vốn tự bản thân chứa đầy mâu thuẫn trào phúng. Nghệ thuật trào phúng thể hiện ở :
- Nhan đề hàm chứa tính chất hài hước
- Từ một tình huống trào phúng cơ bản – hạnh phúc của gia đình có tang, tác giả triển khai mâu thuẫn theo nhiều tình huống khác nhau, tạo nên một màn đại hài kịch phong phú và biến hóa.
- Một trong những thủ pháp quen thuộc được Vũ Trọng Phụng sử dụng là phát hiện những chi tiết đối lập gay gắt nhưng lại cùng tồn tại tron cùng một sự vật, con người để từ đó làm bật lên tiếng cười.
- Nghệ thuật miêu tả đám tang.
- Ngôn ngữ mỉa mai, chế giễu.
- Ngoài ra, tác giả còn sử dụng các thủ pháp như cường điệu, nói ngược, mỉa mai, so sánh bất ngờ, độc đáo… tất cả đều được sử dụng một cách đan xen, linh hoạt và mang lại hiệu quả nghệ thuật đáng kể.
b. Bằng nghệ thuật trào phúng sắc bén, qua đoạn trích Hạnh phúc của một tang gia, Vũ Trọng Phụng phê phán mãnh liệt bản chất giả dối và sự nhố nhăng, đồi bại của xã hội thương lưu thành thị trước Cách mạng.
Câu 6. Trong hai mâu thuẫn của vợ kịch và cũng là của đoạn trích Vĩnh biệt Cửu Trùng Đài, mâu thuẫn giữa nhân dân khốn khổ, lầm than với bọn hôn quân bạo tàn cùng phe cánh của chúng đã được giải quyết dứt khoát theo quan điểm của nhân dân. Bạo chúa Lê Tương Dực bị giết ; đại thần Nguyễn Vũ tự sát ; đám cun nữ bị những kẻ nổi loạn nhục mạ, bắt bớ.
Mâu thuẫn thứ hai giữa quan điểm nghệ thuật cao siêu, thuần túy của muôn đời với lợi ích thiết thực của quần chúng nhân dân chưa được tác giả giải quyết một cách dứt khoát. Điều đó thể hiện ở chỗ Vũ Như Tô cho đến lúc chết vẫn không nhận ra sai lầm của mình, vẫn đinh ninh là mình vô tội. Vũ Như Tô không đứng về phía triều đình Lê Tương Dực nhưng lại muốn mượn uy quyền và tiền bạc của Lê Tương Dực để thực hiện hoài bão nghệ thuật của mình. Trên thực tế, hoài bão nghệ thuật của Vũ Như Tô đã làm cho nhân dân rơi vào cảnh lầm than. Cuối cùng Vũ Như Tô có tội hay có công ? Vũ Như Tô đúng hay nhân dân đúng ? Đó là những câu hỏi mà chính tác giả cũng không thể giải quyết một cách rạch ròi, dứt khoát được. Chính tác giả đã bày tỏ nỗi băn khoăn của mình qua lời đề từ : « Đại Trùng không thành, nên mừng hay nên tiếc ? », chẳng biết « Như Tô phải hay những người giết Như Tô phải ? Ta chẳng biết. Cầm bút chẳng qua là cùng một bệnh với Đan Thiềm ». Cách nêu vấn đền như vậy của tác giả là hợp lí. Bởi lẽ, chân lí thuộc về Vũ Như Tô một nửa, còn nửa kia thuộc về quần chúng nhân dân.
Tác giả đã giải quyết mâu thuẫn thứ nhất theo quan điểm của nhân dân, nhưng không phê phán, quy tội cho Vũ Như Tô. Còn cách giải quyết mâu thuẫn thứ hai như thế là thỏa đáng.
Câu 7. Trong Đời thừa, Nam Cao phát biểu : « Văn chương không cần đến những người thợ khéo tay, làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho. Văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu, biết tìm tòi, biết khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những gì chưa có ».
Quan điểm của Nam Cao thể hiện ý thức sâu sắc và đòi hỏi rất cao sự tìm tòi sáng tạo của nhà văn trong nghề văn.
Ý kiến nêu trên khẳng định yêu cầu hết sức quan trọng đối với tác phẩm văn chương nói riêng và tác phẩm nghệ thuật nói chung ; người nghệ sĩ phải là người sáng tạo, phát hiện ra những cái mới.
Đây là ý kiến hoàn toàn đúng, phản ánh bản chất của nghệ thuật đã được nhiều người thừa nhận theo những cách diễn đạt khác nhau. Ở đây, Nam Cao đã thể hiện điều đó một cách ngắn gọn bằng những liên tưởng hàm súc và giàu hình ảnh. Soi tỏ vào sự nghiệp sáng tác của Nam cao, chúng ta có thể thấy nhà văn thực hiện một cách nghiêm túc điều này. Trong cả hai mảng sáng tác của ông giai đoạn trước Cách mạng, hình ảnh những người nông dân và những người trí thức đều mang những nét riêng không lẫn với các tác giả khác. Ví dụ như ở mảng đề tài về người nông dân, Nam Cao cũng viết về người nông dân nhưng khi đi lại con đường mà Ngô Tất Tố hay Nguyễn Công Hoa đã đi. Ông tìm cách khám phá quá trình con người bị tha hóa, bị đè nén đến mức trở thành lưu manh. Từ đó, ông đặt ra các vấn đề có ý nghĩa xã hội và nhân sinh. Con đường sáng tạo nghệ thuật của Nam Cao là con đường của con người không bao giờ muốn lặp lại mình, đó là con đường luôn muốn làm mới mình.
Câu 9. Tình yêu của Rô-mê-ô và Giu-li-ét diễn ra trong hoàn cảnh hai dòng họ có mối hận thù truyền kiếp. Tính chất hận thù của hai dòng họ được phản ánh trong lời thoại của Rô-mê-ô ba lần và Giu-li-ét năm lần.
Nỗi ám ảnh về hận thù giữa hai dòng họ xuất quyết liệt hơn. Chàng sẵn sàng từ bỏ dòng họ của mình, thể hiện sự dũng cảm để đến với tình yêu. Điều mà Rô-mê-ô lo sợ là không có được, không chiếm được tình yêu của Giu-li-ét, sợ nàng nhìn mình bằng ánh mắt của sự hận thù (ánh mắt của em còn nguy hiểm cho tôi hơn hai chục lưỡi kiếm của họ ; em hãy nhìn tôi âu yếm là tôi chẳng ngại gì lòng hận thù của họ nữa đâu).
Cả Rô-mê-ô và Giu-li-ét đều ý thức được sự thù hận đó, song nỗi lo chung của hai người là sợ không được yêu nhau. Chính vì thế, cả hai đều nhắc tới hận thù song không nhằm khơi dậy, khoét sâu hận thù mà chỉ để vượt lên trên hận thù, bất chấp hận thù. Sự thù hận của hai dòng họ tuy là cái nền nhưng tình yêu của Rô-mê-ô và Giu-li-ét không xung đột với hận thù ấy. Đây là sự khẳng định quyết tâm xây dựng tình yêu của hai người.
