Văn học là tiếng nói thăm sâu nhất của tâm hồn con người, ra đi từ tấm lòng mãnh liệt của người nghệ sĩ kết tinh trên trang giấy những dòng chữ cuộn trào cảm xúc. Chính những tình cảm, tư tưởng ấy của nhà văn sẽ làm bạn với con người cho đến ngày tận thế. Nói bằng tình cảm, văn chương tác động đến con người qua con đường của trái tim, và vì thế văn chương gây cho ta những tình cảm ta chưa có, luyện cho ta những tình cảm ta sẵn có”.

Văn chương là một hình thái ý thức xã hội thẩm mĩ kết tinh tài năng sáng tạo của người nghệ sĩ. Mỗi tác phẩm như một lớp phù sa để lại trong ta những kí ức đẹp, những cảm nhận riêng về thiên nhiên, con người. văn chương là thứ khí giới thanh cao mà đắc lực mà chúng ta có để tố cáo và thay đổi thế giới giả dối và tàn ác làm cho lòng người trong sạch phong phú hơn. Chính vì thế, đến với văn chương ta như được ngao du trên cánh đồng thảo nguyên trong lành để được di dưỡng tâm hồn thêm trong sạch. Và bằng câu chữ có thần của nó, văn chương cứ tự nhiên ngân rung lên trong lòng ta những nhịp điệu riêng của cảm xúc, tâm hồn một cách hồn nhiên và cao thượng nhất. qua con đường tình cảm, văn chương gây cho ta những tình cảm ta chwua có đó là tình cảm mới mẻ với thiên nhiên, tình cảm mới mẻ, sinh động về một thế giới trong tưởng tượng, nhưng văn chương còn luyện cho ta những tình cảm ta sẵn có đó là tình cảm gia đình, tình yêu quê hương, đất nước, tình bạn bè, thầy cô trở nên càng sâu sắc và thiêng liêng hơn. Nhận định của Hoài Thanh khẳng định sức mạnh và sứ mệnh của văn chương về mặt tác động tình cảm tới con người, đó cũng chính là đặc trưng cơ bản nhất của văn học.

Những câu thơ, ca dao, những câu hò điệu hát về vẻ đẹp của quê hương:

“Việt Nam đất nước ta ơi

Mênh mông biển lúa đâu trời đẹp hơn

Cánh cò bay alr rập rờn

Mây mờ che đỉnh Trường Sơn sớm chiều”.

Chẳng phải là qua nhưng câu thơ ấy mà ta thấy quê hương ta thật đẹp, cũng thật giản dị, mà chân tình đó ư. Nó làm ta thêm yêu xứ sở, yêu nơi chôn rau cắt rốn của mình và yêu cả những tên đất tên làng dù vô danh trên khắp mọi miền tổ quốc này. Từ ngàn đời nay vẻ đẹp của những câu dân ca thấm trong lòng người xưa muốn răn dạy con cháu về những đạo lí truyền thống của dân tộc, về những triết lí nhân sinh cần khắc cốt ghi tâm có bao giờ cũ đâu, vẫn cứ còn nguyên vẹn, vẫn cứ làm ta thêm bồi hồi và nhức nhối, để ta càng yêu những giá trị đẹp đẽ ấy, yêu những con người vĩ đại đã sinh ra và nuôi nấng ta nên người:

“Công cha như núi Thái Sơn

Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra

Một lòng thờ mẹ kính cha

Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con.”

Hay như:

“Ngó lên nạt luộc mái nhà

Bao nhiêu lạt nhớ ông bà bấy nhiêu.”

Chính văn chương đã khơi thông và làm cho mạch nguồn truyền thống tình cảm của con người, của dân tộc, của cá nhân cứ chảy mãi không dừng, mà ngày càng bồi đắp trở nên mãnh liệt, tha thiết hơn bao giờ hết.

Nhưng đâu chỉ có vậy, từ những câu chuyện tấm Cám, truyện Thạch Sanh, truyện Cây Khế dân gian còn gửi gắm đến cho con cháu đời sau thông điệp về sự khát vọng, ước mơ một lẽ sống tươi đẹp công bằng ở đời, đó là yêu cái thiện, cái thiện chiến thắng cái ác, bỏ đi cái tầm thường, ích kỉ, toan tính cá nhân. Từ những bài học giản dị mà chân thành ấy, ta lớn lên, ta trưởng thành, ta thêm hiểu mình, hiểu đời hơn. Đó chẳng phải nhờ văn chương đấy ư.

Văn chương là tiếng gọi tha thiết, mãnh liệt nhất của tình cảm. Văn chương giúp thế giới không còn vô tình, khô cằn vì thiếu đi tình thương giữa con người với nhau. Từ đó ta càng phải trân trọng từng dòng thơ, lời văn; yêu mến chúng; đọc nhiều hơn để tâm hồn ta thêm bay bổng, thêm nhiều những tình cảm từ văn chương ban tặng.

Văn chương không chỉ đơn thuần là nghệ thuật giải trí, nó phản ánh thực tế cuộc sống với rất nhiều các chức năng như nhận thức, thẩm mĩ, giáo dục,… Hoài Thanh – một nhà phê bình văn học nổi tiếng đã ý thức được vai trò to lớn của văn chương. Vì vậy, trong tác phẩm “Ý nghĩa văn chương” của mình, ông đã từng khẳng định : “Văn chương gây cho ta những tình cảm ta chưa có, luyện cho ta những tình cảm ta sẵn có”.

    Để hiểu được nhận định ấy về vai trò văn chương, ta cần phải hiểu văn chương là khái niệm chỉ ngành nghệ thuật – nghệ thuật ngôn từ. Văn chương dùng ngôn từ để làm chất liệu xây dựng hình tượng phản ánh và biểu hiện trong đời sống. Không chỉ vậy, nó còn hướng con người tới “Chân, Thiện, Mĩ” của cuộc đời. Chính vì thế, văn chương đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu, giúp con người hoàn thiện nhân cách để trở nên hữu ích hơn đối với gia đình cũng như xã hội. Trước hết, “Những tình cảm ta chưa có” nghĩa là những tình cảm chưa nảy sinh trong tâm hồn ta. Và “văn chương gây cho ta những tình cảm ta chưa có” là khi đọc các tác phẩm văn chương trong tâm hồn ta nảy nở những tình cảm, cảm xúc mới lạ. Còn “văn chương luyện cho ta những tình cảm ta sẵn có” nghĩa là văn chương làm cho những tình cảm luôn thường trực trong tâm hồn ta như tình yêu gia đình, tình yêu quê hương, yêu bạn bè, tình cảm với lãnh tụ,… trở nên phong phú hơn, tinh tế hơn, trong sáng, cao cả, đẹp đẽ và sâu sắc hơn.

    Lời nhận định của Hoài Thanh hoàn toàn chính xác. Trước tiên, nó gây cho ta những tình cảm ta chưa có bởi các tác phẩm văn chương giúp ta tiếp thu được những tình cảm cao đẹp, những bài học về cuộc sống, những nét ứng xử tinh tế, truyền cho ta những tình cảm mới, niềm say mê, tình yêu quê hương, sự đồng cảm với con người. Đọc đoạn trích “Bài học đường đời đầu tiên” của Tô Hoài, nhân vật Dế Mèn và Dế Choắt đã làm nảy sinh trong ta nhiều tình cảm. Ta thấy yêu mến cái vẻ đẹp cường tráng, khỏe mạnh, tràn đầy sức sống tuổi trẻ của Mèn, khâm phục tính biết lo xa, tự lập của chú. Nhưng thái độ kiêu căng, ích kỉ ngạo mạn và hèn nhát của Mèn lại thật đáng ghét, đánh khinh. Với chú Dế Choắt bé nhỏ, yếu ớt, ta lại thấy xót thương biết bao trước cái chết oan uổng của chú và khâm phục ở Choắt sự rộng lượng, khoan dung. Tiếp đến bài thơ Lượm của Tố Hữu, nhân vật chú bé liên lạc Lượm làm nảy sinh trong ta tình cảm yêu mến trước sự hồn nhiên, vui tươi, nhí nhảnh; khâm phục sự dũng cảm, lòng yêu nước của chú; xót thương trước sự hy sinh anh dũng của cậu bé liên lạc nhỏ tuổi. Bài thơ “Bánh trôi nước” của Hồ Xuân Hương để lại trong ta tình cảm yêu quý, trân trọng vẻ đẹp hình thể, phẩm chất cao đẹp của người phụ nữ trong xhpk. Đồng thời ta thấy xót xa, thương cảm cho số phận lênh đênh, chìm nổi và bị lệ thuộc của họ. Đọc văn bản “Cuộc chia tay của những con búp bê” của nhà văn Khánh Hoài, ta xót xa, thương cảm trước sự thiệt thòi của ae Thành và Thủy khi ba mẹ chia tay và khi Thủy không được đến trường đi học; ta xúc động trước tình cảm ae Thành – Thủy dành cho nhau và thấy mình cần phải trân trọng tc gđ. Còn văn bản “Sống chết mặc bay của Phạm Duy Tốn đem đến cho ta sự xót thương trước nỗi khổ của nhân dân trong xhpk khi rơi vào cảnh “muôn sầu nghìn thảm”. Xót thương cho người dân bao nhiêu, ta lại cảm thấy căm hận sự vô trách nhiệm, táng tận lương tâm của tên quan phụ mẫu lòng lang dạ thú bấy nhiêu. Tuy ta chưa một lần đến Huế, chưa được nghe ca Huế nhưng khi đọc văn bản “Ca Huế trên sông Hương” của Hà Ánh Minh, ta sẽ cảm nhận được tình yêu Huế của chính bản thân ta qua những làn điệu dân ca Huế độc đáo, phong phú; yêu mảnh đất, con người Huế đằm thắm, mộng mơ và tự hào Việt Nam có di sản văn hóa phi vật thể là Huế.

    Văn chương không chỉ gây cho ta những tình cảm ta chưa có mà còn luyện cho ta những tình cảm ta sẵn có. Những tình cảm sẵn có ấy sẽ được phong phú hơn, cao đẹp và tinh tế hơn trong tâm hồn con người mỗi chúng ta. Trước tiên đến với bài thơ “Đêm nay Bác không ngủ” của nhà thơ Minh Huệ, ta cảm nhận sâu sắc tình yêu thương, chăm chút của Bác dành cho các anh đội viên như người cha già với những đứa con, đặc biệt là tình cảm của Bác dành cho những người Bác chưa một lần gặp mặt. Tình yêu thương mênh mông ấy của Người giúp cho tình cảm kính yêu Bác của chúng ta càng sâu đậm hơn. Đọc văn bản “Cổng trường mở ra” của Lý Lan, ta thêm hiểu tâm trạng người mẹ trước ngày khai trường của con; từ đó, ta thêm kính yêu, biết ơn người mẹ của mình. Cùng với tình yêu gia đình, văn bản “Mẹ tôi” của A-mi-xi qua lời tâm tình của bố với En-ri-co qua bức thư làm ta thật xúc động, nhận thấy tình cảm của mẹ dành cho con là vô bờ bến thật cao cả và thiêng liêng. Cũng từ đó mà tình yêu và lòng biết ơn mẹ của chúng ta thêm sâu sắc và nhận thức được rằng mình luôn phải cố gắng trở thành con ngoan hiếu thảo của mẹ, không để mẹ phải buồn. Cuối cùng là bài thơ “Tiếng gà trưa” của Xuân Quỳnh, ta thấy được tình yêu thương, sự hy sinh thầm lặng của bà dành cho cháu. Bà là người đã đem cho cháu bao niềm hanh phúc trẻ thơ mỗi khi xuân về tết đến;  để mỗi khi đi xa, người cháu luôn nhớ về bà với tình cảm kính yêu, biết ơn. Từ đó, ta thấy yêu với biết ơn bà hơn, hiểu được tình yêu lớn lao và cao đẹp mà bà dành cho con cháu qua những việc làm nhỏ hàng ngày nhưng vô cùng to lớn.

    Văn chương quả là có sức mạnh to lớn, lay động tới đời sống tình cảm của con người. Từ đó mà ta khẳng định lại nhận định của Hoài Thanh là vô cùng chính xác “Văn chương gây cho ta những tình cảm ta chưa có, luyện cho ta những tình cảm ta sẵn có”. Không chỉ vậy, ta còn nhận thấy nhà văn Hoài Thanh của chúng ta thật rất tinh tế khi nhận ra giá trị cao đẹp của văn chương được ẩn chứa trong mỗi tác phẩm văn học.

tnv