TNĐL là một tác phẩm chứa nhiều giá trị. Nhìn từ nhiều góc độ khác nhau,
giá trị nào của tác phẩm này cũng thật sâu sắc. Về mặt thể loại văn học, Tuyên
Ngôn Độc Lập là một áng văn chính luận hào hùng, mẫu mực, đáng lưu truyền
muôn thuở. Một trong những nét nổi bật của bản Tuyên Ngôn Độc Lập là sự lập
luận sắc sảo, chặt chẽ tạo nên một sức thuyết phục rất lớn. Xuất phát từ quan điểm
sáng tác và đặc trưng thể loại của tác phẩm này, chúng ta sẽ thấy được cội nguồn
của sức thuyết phục ấy.
Như mọi người đều biết, Tuyên Ngôn Độc Lập là một tác phẩm chính luận.
Văn chính luận thuyết phục người ta bằng những lý lẽ, nếu đánh địch thì cũng đánh
địch bằng những lý lẽ. Sức mạnh của nó là ở những lý lẽ đanh thép, những lập luận
chặt chẽ, những bằng chứng không ai chối cãi được. Văn chính luận nếu có dùng
đến hình ảnh, có gợi đến tình cảm thì chẳng qua cũng chỉ để phụ giúp thêm cho sự
thuyết phục bằng lý lẽ mà thôi. Chúng ta sẽ nói đến cái hay, cái tài của Tuyên
Ngôn độc Lập theo quan niệm đó. Bản Tuyên Ngôn Độc Lập viết cho ai? Câu hỏi
đặt ra có vẻ như thừa. Bởi vì lời giải đáp đã có sản trong văn bản:
„Hỡi đồng bào cả nước!... “Chúng tôi (...) trịnh trọng tuyên bố với thế giới rằng‟.
Như vậy là Bác viết cho đồng bào cả nước và nhân dân thế giới chứ còn cho ai
nữa. Còn viết để làm gì, thì viết để Tuyên Ngôn Độc Lập chứ còn có mục đích nào
khác?
Thực ra vấn đễ không hẳn chi có thế. Nếu chỉ viết cho đồng bào và thế giới chung
chung thì chắc Người không phải dùng đến lắm lý lẽ như vậy. Và chưa hẳn đã cần
phải mở đầu bằng những câu trích trong hai bản Tuyên Ngôn Độc Lập và Tuyên
Ngôn nhân quyền và dân quyền của Mỹ và Pháp từ thế kỷ XVIII. Vậy đối tượng và
mục đích của văn kiện lịch sử nàyphải được tìm hiểu cặn kẽ -hơn nữa. Cần thấy
rằng khi Bác Hồ đọc bản Tuyên Ngôn thì ở miền Nam, thực dân Pháp nấp sau
quân đội Anh (thay mặt quân Đồng minh vào giải pháp quân đội Nhật) đang tiến
vào Đông Dương, còn ở phía Bắc thì bọn Tàu Tưởng, tay sai của đế quốc Mỹ,
đã trực sản ở biên giới. Người viết bản Tuyên Ngôn cũng thừa hiểu rằng “mâu
thuẫn giữa Anh – Mỹ – Pháp và Liên Xô có thể làm cho Anh, Mỹ nhân nhượng với
Pháp và để cho Pháp trở lại Đông Dưong” (Nhận định của Hội nghị toàn quốc của
Đảng họp ngày 15-8-1945 Ban Nghiên cứu lịch sử Đảng, 1970). Và tên thực dân
này, để chuẩn bị cho cuộc xâm lược thứ hai của mình đã tung ra trong dư luận
quốc tế những lí lẽ “hùng hồn” của bọn ăn cướp: Đông Dương vốn là thuộc địa của

Pháp. Pháp có công khai hoá đất nước này, nay trở lại là lẽ đương nhiên, khi Phát
xít Nhật đã bị Đồng minh đánh bại. Như vậy là bản Tuyên Ngôn không chỉ đọc
trước đồng bào và một thế giới trừu tượng, cũng không phải chỉ để tuyên bố độc
lập một cách đơn giản. Đối tượng thế giới ở đây trước hết là bọn đế‟ quốc Mỹ,
Anh, Pháp. Và sự khẳng định quyền độc lập tự do của dân tộc ở đây đồng thời là
một cuộc tranh luận nhằm bác bỏ lý lẽ của bọn xâm lược trước dư luận thế giới.
Trong tranh luận, để bác bỏ luận điệu của một đối thủ nào đấy, không gì thú vị và
đích đáng hơn là dùng chính lí lẽ của đối thủ ấy. Người ta gọi thế là “lấy gậy ông
đập lưng ông”.
Hồ Chí Minh đã khẳng định quyền độc lập, tự do của dân tộc ta bằng chính lời lẽ
của tổ tiên người Mỹ, người Pháp đã ghi trong hai bản Tuyên Ngôn Độc Lập và
Tuyên Ngôn Nhân quyền và Dân quyền từng làm vẻ vang cho truyền thống tư
tưởng và văn hoá của những dân tộc ấy. Cách nói, cách viết như thế là vừa khéo
léo, vừa kiên quyết. Khéo léo vì nô tỏ ra rất trân trọng những danh ngôn bất hủ của
người Pháp, người Mỹ .Kiên quyết vì nhắc nhở họ đừng có phản bội tổ tiên mình,
đừng có làm vấy bùn lên lá cờ nhân đạo của những cuộc cách mạng vĩ đại của
nước Pháp, nước Mỹ, nếu nhất định tiến quân xâm lược Việt Nam.
Ngoài ra mở đầu bản Tuyên Ngôn Độc Lập của Việt Nam mà nhắc đến hai bản
tuyên ngôn nổi tiếng trong lịch sử nhân loại của hai nước lớn như thế, thì cũng cd
nghĩa là đặt ba cuộc cách mạng ngang bằng nhau, ba nền độc lập ngang bằng nhau,
ba bản Tuyên Ngôn ngang bằng nhau. Một cách kín đáo hơn, bản Tuyên Ngôn của
Hồ Chí Minh dường như muốn gợi lại niềm tự hào của tác giả bài Bình Ngô Đại
cáo ngày xưa, khi mở đầu tác phẩm bằng hai vế cân xứng như để đặt ngang
hàng Triệu Đinh. Lê, Lý, Trần của Nam quốc với Hán, Đường, Tông, Nguyên của
Bắc quốc.Mà đăng đối cân xứng cũng là phải, vì cuộc Cách mạng tháng Tám 1945
thực ra đã giải quyết đúng những nhiệm vụ của hai cuộc cách mạng của Mỹ (1776)
và của Pháp (1789). Bản Tuyên Ngôn đã nêu rõ: “Dân ta đã đánh đổ các xiềng xích
thực dân gần một trăm năm nay đã gây dựng nên nước Việt Nam độc lập”. Đó
cũng là yêu cầu đặt ra cho cuộc cách mạng của nước Mỹ: đấu tranh giải phóng các
dân tộc thuộc địa Bắc Mỹ ra khỏi ách thực dân Anh. Bản Tuyên Ngôn cũng viết:
“Dân ta lại đánh đổ chế độ quân chủ mấy mươi thế kỷ mà lập nên chế độ dân chủ
cộng hoà”. Đấy cũng là tinh thần cơ bản của cuộc cách mạng nhân quyền và dân
quyền của Pháp thế kỷ XVIII.
Nhưng để đối thoại với bọn đế quốc xâm lược lúc bấy giờ,vấn đề hàng đầu là vấn
đề độc lập dân tộc. Điều đó giải thích vì sao bản Tuyên Ngôn Độc Lập đã mở đầu
như thế: “Tất cả mọi người sinh ra có quyền bình đẳng. Tạo hoá cho họ những
quyền không ai có thể xâm phạm được. Trong những quyền ấy có quyền được

sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc. Lời bất hủ ấy trong bản Tuyên
Ngôn Độc Lập năm 1776 của nước Mỹ. Suy rộng ra, câu ấy có nghĩa là: Tất cả các
dân tộc trên thế giới, sinh ra đầu bình dàng, dân tộc nào cũng có quyền sống, quyền
sung sướng và quyền tự do”. Y kiến “suy rộng ra” ấy quả là một đóng góp đầy ý
nghĩa của HỒ Chí Minh đối với phong trào giải phóng dân tộc trên thế giới. Một
nhà văn hoá nước ngoài đã viết: “Cống hiến nổi tiếng của cụ Hồ Chí Minh là ở chỗ
Người đã phát triển quyền lợi của con người thành quyền lợi của dân tộc. Như vậy
tất cả mọi dân tộc đều có quyền tự quyết định lấy vận mệnh của mình. (HồChí
Minh trong lòng nhân dân thế giới – NXB Sự thật. H. 1979).
Vậy thì có thể xem cái luận điểm ”suy rộng ra‟ kia là phát súng lệnh khởi đầu cho
bão táp cách mạng ở các thuộc địa sẽ làm sụp đổ chủ nghĩa thực dân trên khắp thế
giới vào nửa sau thế kỷ XX?
Những kẻ thù trực tiếp và nguy hiểm nhất đe dọạ nén độc lập của dân tộc khi bản
Tuyên Ngôn ra đời và bọn xâm lược Pháp. Đẩy lùi nguy cơ ấy phải là cuộc chiến
đấu vũ trang lâu dài của toàn dân. Nhưng cuộc chiến đầu ấy rất cần đến sự đồng
tình và ủng hộ của nhân loại tiến bộ. Muốn vậy phải xác lập cơ sở pháp lý của cuộc
kháng chiến, phải nêu cao chính nghĩa của ta và đập tan luận điệu xảo trá của bọn
thực dân muốn “hợp pháp hoá” cuộc xâm lược của chúng trước dư luận quôc tế.
Bản Tuyên Ngôn đã giải quyết được yêu cầu ấy bằng một hệ thống lập luận hết sức
chặt chẽ và đanh thép.
Thực dân Pháp muốn khoe khoang công lao khai hoá của chúng đối với Đông
Dương ư? Thì bản Tuyên Ngôn đã vạch trần những hành động trái hẳn với nhân
đạo và chính nghĩa của chúng trong 80 năm thống trị nước ta: thủ tiêu mọi quyền
tự do dân chủ, chia rẽ ba kỳ, tắm máu các phong trào yêu nước và cách mạng, thi
hành chính sách ngu dân, đầu độc bằng thuốc phiện rượu cồn, bóc lột vơ vét đến
tận xương tuỷ, cuối cùng gây ra nạn đói khiến “từ Quảng Trị đến Bắc Kỳ hơn hai
mươi triệu đồng bào ta bị chết‟ đói”. Thực dân Pháp muốn kể công “bảo hộ” Đông
Dương ư? ThÌ bản Tuyên Ngôn đã chỉ rõ đó không phải là công mà là tội vì “trong
5 năm chúng đã bán nước ta hai lần cho Nhật”.
Thực dân Pháp tuyên bố Đông Dương là thuộc địa của chúng và chúng có quyền
trở lại Đông Dương ư? Nhưng Đông Dươngcó còn là thuộc địa của chúng nữa
đâu? Bản Tuyên Ngôn vạch rõ: ”Sự thật là từ mùa thu năm 1940, nước ta đã thành
thuộc địa của Nhật chứ không phải thuộc địa của Pháp nữa. Khi Nhật hàng Đồng
Minh thì nhân dân cả nước ta đã nổi dậy giành chính quyền lập nên nước Việt Nam
dân chủ cộng hoà. Sự thật là dàn ta đã lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật chứ
không phải từ tay Pháp”. Luận điểm này, đứng về ý nghĩa pháp lý cực kỳ quan

trọng. Nó sẽ dẫn tới lời tuyên bố tiếp theo của bản Tuyên Ngôn: ”Bở thế cho nên,
chúng tôi lâm thời chính phủ của nước Việt Nam mới, đại biểu cho toàn dân Việt
Nam tuyên bố thoát ly hẳn quan hệ với thực dân Pháp, xoá bỏ hết những hiệp ước
mà Pháp đã ký về nước Việt Nam. Xoá bỏ mọi đặc quyền của Pháp trên đất nước
Việt Nam”. Sức mạnh của chính nghĩa bao giờ cũng đồng thời là sức mạnh của
sự thật. Và không có lý lẽ nào có sức thuyết phục cao hơn là lý lẽ của sự thật. Vì
thế Người viết Tuyên ngôn luôn luôn láy đi láy lại hai chữ “sự thật”: “Sự thật là...”
“sự thật là...” Và cuối cùng thì nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập
và sự thật đã thành một nước tự do độc lập”... Đấy là những điệp khúc tiếp nối
nhau tăng thêm âm hưởng hùng biện của bản Tuyên Ngôn. Đấy là hệ thống lý lẽ
bác bỏ luận điệu của bọn đế quốc, thực dân. Còn đối với dân tộc Việt Nam? Dân
tộc ta có xứng đáng được hưởng độc lập tự do hay không, có đủ tư cách làm chủ
đất nước mình hay không? Bản Tuyên Ngôn đã đưa ra những lý lẽ không phải để
bác bỏ mà để khẳng định:
Nếu thực dân Pháp có tội phản bội Đồng Minh, hai lần bán rẻ Đông Dương cho
Nhật, thì dân tộc Việt Nam đại diện là Việt Minh đã đứng lên chống Nhật cứu
nước và cuối cùng giành chủ quyền từ tay phát xít Nhật.
Nếu thực dân Pháp bộc lộ tính chất đê hèn, tàn bạo và phản động của chúng hành
động “Thẳng tay khủng bố Việt Minh, thậm chí khi thua chạy, chúng còn nhẫn tâm
giết một số đông tù chính trị ở Yên Bái và Cao Bằng‟ thì nhân dân ta vẫn giữ thái
độ khoan hồng và nhân đạo ngay đối với kẻ thù đã thất thế: “Sau cuộc biến động
ngày 9 tháng 3, Việt Minhđã giúp cho nhiều người Pháp chạy qua biên thuỳ, lại
cứu cho nhiều người Pháp ra khỏi nhà giam của Nhật và bảo vệ tính mạng, tài sản
của họ”. Một dân tộc phải chịu biết bao đau khổ dưới ách thực dân tàn bạo, đã anh
dũng chiến đấu cho độc lập tự do, đã đứng hẳn về phe Đồng Minh chống phát xít,
đã nêu ao tinh thần nhân đạo, bác ái như thế. “Dân tộc đó phải được tự do! Dân
tộc‟ do phải được độc lập”...
Tinh thầni khẳng định trong lời kết luận, còn được tăng cấp lên một bậc nữa:
hưởng độc lập tự do không chỉ là một cái quvền phải có, không phải chỉ là một tư
cách cần có, mà đó là một hiện thực: „Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và
độc lập và sự thật đã thành một nước tự do, độc lập‟, Và vì thế “Toàn thể đàn tộc
Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ
vững quyền độc lập tự do ấy‟
Người ta gọi bài Bình Ngô đại cáo là “Thiên cổ hùng văn”. Cũng có thể nói như
thế đối với bản Tuyên Ngôn Độc Lập của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Tất nhiên bản
Tuyên Ngôn ra đời không còn ở thời kỳ văn học nguyên hợp, văn sử bất phân nữa
để người viết đưa vào những hình tượng hào hùng, tầng tầng lớp lớp như bài Cáo

của người xưa. Ngày nay, văn chính luận là văn chính luận. Tài nghệ ở đây là dàn
dựng được một lập luận chặt chẽ, đưa ra được những luận điểm, những bằng chúng
không ai chối cãi được. Và đằng sau những lý lẽ ấy là một tấm tư tưởng, tầm văn
hoá lớn đã tổng kết được trong một bản Tuyên ngôn ngắn gọn, trong sáng, khúc
triết, kinh nghiệm của nhiều thế kỷ đấu tranh vì độc lập tự do, vì nhân quyền, dân
quyền của dân tộc và của nhân loại. Chính Bác Hồ cũng đánh giá đây là thành
công thứ ba khiến Người cảm thấy “sung sướng” trong cả cuộc đời viết văn, làm
báo đầy kinh nghiệm của mình./.