I. SỰ BIẾN ĐỐI VÀ PHÁT TRIỂN NGHĨA CỦA TỪ NGỮ
Từ vựng của một ngôn ngữ không ngừng phát triển để đáp ứng các yêu cầu do xã hội đặt ra. Trong sự phát triển của từ vựng, một từ ngữ có thể phát triển thêm nhiều nghĩa trên cơ sở nghĩa gốc.
• Có hai phương thức chủ yếu trong sự phát triển nghĩa của từ:
Phương thức ẩn dụ và phương thức hoán dụ.
Chẳng hạn từ tuần thứ nhất trong ví dụ 2 (a) là: mùa chuyển tiếp từ đông sang hạ, thời tiết ấm dần lên, được coi là mở đầu của năm (nghĩa gốc). Từ xuất thứ hai nói về tuổi trẻ (nghĩa chuyển). Sự chuyển nghĩa từ xuân thứ nhất đến xuân thứ hai dựa vào phương thức ẩn dụ.
- Từ tay thứ nhất trong ví dụ 2 (b) chỉ bộ phận phía trên của cơ thể, từ vai đến các ngón dùng để cầm, nắm (nghĩa gốc). Từ tay thứ hai chỉ người chuyên hoạt động hay, giỏi về một môn, một nghề nào đó (nghĩa chuyển).
Sự chuyển nghĩa từ tay thứ nhất đến tay thứ hai dựa vào phương thức hoán dụ.
II. LUYỆN TẬP
1. Từ chân trong câu (a) được dùng với nghĩa gốc.
Từ chân trong câu (b) được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức hoán dụ.
Từ chân trong câu (c) được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.
Từ chân trong câu (d) được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.
2. Cách dùng của từ trà trong: trà atisô, trà hà thủ ô, trà sâm, trà linh chi, trà táni sen, trà khổ qua (mướp đắng) là cách dùng với nghĩa chuyển, chứ không phải với nghĩa gốc như đã giải thích.
Trà trong những cách dùng trên có nghĩa là sản phẩm từ thực vật, được chế biến thành dạng khô, dùng để pha nước uống.
3. Dựa theo nghĩa chính của từ đồng hồ thì những cách dùng: đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng theo nghĩa chuyển - phương thức ẩn dụ. Có nghĩa là những dụng cụ để đo có hình thức giống đồng hồ.
4. Tìm ví dụ để chứng minh các từ có sự phát triển thành nhiều nghĩa.
a) Hội chứng có nghĩa gốc là tập hợp nhiều triệu chứng cùng xuất hiện của bệnh:
- Ví dụ: Hội chứng viêm đường hô hấp cấp rất nguy hiểm.
Nghĩa chuyển: tập hợp nhiều hiện tượng, sự kiện biểu hiện một tình trạng, một vấn đề xã hội, cùng xuất hiện ở nhiều nơi.
- Ví dụ: Thất nghiệp và lạm phát là hội chứng của tình trạng suy thoái kinh tế.
b) Ngân hàng có nghĩa gốc là: Tổ chức kinh tế hoạt động trong lĩnh vực kinh doanh và quản lí các nghiệp vụ tiền tệ, tín dụng.
Ví dụ: Ngân hàng nông nghiệp đang cho các hộ nghèo vay vốn để phát triển kinh tế.
Nghĩa chuyển: kho lưu trữ những thành phần, bộ phận của cơ thể để sử dụng khi cần.
Ví dụ: Các nước đang phát triển ngân hàng máu để cứu các bệnh nhân.
c) Sốt có nghĩa gốc là: tăng nhiệt độ cơ thể lên quá mức bình thường do bệnh.
Ví dụ: Cháu bé bị sốt quá cao.
Nghĩa chuyển là trạng thái tăng đột ngột về nhu cầu, hàng hóa trở nên khan hiếm, giá tăng nhanh.
Ví dụ: Cơn sốt đất đã giảm rất nhiều.
d) Vua có nghĩa gốc là đứng đầu Nhà nước quân chủ. Ví dụ: Vua Lê Thái Tổ dời đô về Thăng Long năm 2010.
Nghĩa chuyển: người được coi là hay nhất, giỏi nhất trong một lĩnh vực nhất định thường là sản xuất kinh doanh, thể thao, nghệ thuật...
Ví dụ: Pê-lê là vua bóng đá.
5. Từ mặt trời trong câu thơ thứ hai sử dụng theo biện pháp tu từ từ vựng. Đây không phải là hiện tượng phát triển của từ nhiều nghĩa.
Từ mặt trời chỉ Bác Hồ chỉ có ý nghĩa ẩn dụ trong văn cảnh, nó mang tính chất lâm thời.
