ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. Dòng thứ bảy của bài thơ có cấu tạo đặc biệt: Dòng thơ là một từ với hai tiếng “Đồng chí” dùng để xưng hô trong các cơ quan, đoàn thể, đơn vị bộ đội.
- Mạch cảm xúc trong bài thơ:
Bài thơ được viết theo thể thơ tự do, có 20 dòng chia làm ba đoạn. Cả bài thơ tập trung thể hiện vẻ đẹp và sức mạnh của tình đồng chí, đồng đội, nhưng ở mỗi đoạn sức nặng của tư tưởng và cảm xúc dồn tụ vào dòng cuối để gây ấn tượng sâu đậm (các dòng 7,11 và 20).
- Bố cục: Đoạn đầu có thể xem là sự lí giải về cơ sở của tình đồng chí. Đoạn thứ hai là những biểu hiện của tình đồng chí và sức mạnh của nó. Ba dòng thơ cuối được tác giả tách ra thành một đoạn kết, đọng lại và ngân rung với những hình ảnh đặc sắc, trong đó hình ảnh “Đầu súng trăng treo” như là một biểu tượng giàu chất thơ về người lính.
2. Cơ sở hình thành tình đồng chí của người lính:
- Tình đồng chí, đồng đội bắt nguồn sâu xa từ sự tương đồng, về cảnh ngộ xuất thân nghèo khó:
Quê hương anh nước mặn đồng chua
Làng tôi nghèo đất cày lên sỏi đá.
Đó chính là cơ sở cùng chung giai cấp xuất thân của những người lính cách mạng. Chính điều đó cùng với mục đích, lí tưởng chung đã khiến họ từ mọi phương trời xa tập hợp lại trong hàng ngũ quân đội cách mạng và trở nên thân quen với nhau.
- Tình đồng chí được nảy sinh từ sự cùng chung nhiệm vụ sát cánh bên nhau trong chiến đấu: “Súng bên súng, đầu sát bên đầu”.
Tình đồng chí, đồng đội nảy nở và trở thành bền chặt trong sự chan hòa và chia sẻ mọi gian lao cũng như niềm vui, đó là mối tình tri kỉ của những người bạn chí cốt, mà tác giả đã biểu hiện bằng một hình ảnh thật cụ thể, giản dị mà hết sức gợi cảm:
Đêm rét chung chăn thành đối tri kỉ.
3. Những biểu hiện tình đồng chí ở người lính:
- Đoạn hai của bài thơ (từ dòng 8 đến dòng 17) là sự triển khai tiếp tục chủ đề “tình đồng chí”. Ở đây tác giả đưa ra thêm những biểu hiện cụ thể của tình đồng chí, đồng đội của những người lính.
- Đồng chí, đó là sự cảm thông sâu xa những tâm tư nỗi lòng của nhau (“Ruộng nương anh gửi bạn thân cày... nhớ người ra, linh”).
- Đồng chí, đó là cùng nhau chia sẻ những gian lao, thiếu thốn của cuộc đời người lính:
Áo an rách vai
Quần tôi có vài mảnh và
Miệng cười buốt giá
Chân không giày.
Và nhất là cùng trải qua những cơn “sốt run người vừng trán ướt mồ hôi” (Những cơn sốt rét hành hạ người lính sống ở rừng).
Để diễn tả được sự gắn bó, chia sẻ, sự giống nhau của mọi cảnh ngộ của người lính, tác giả đã xây dựng những câu thơ sóng đôi, đối ứng nhau (từng cặp hoặc trong từng câu):
Anh với tôi biết từng cơn ớn lạnh
Sốt run người từng trán ướt mồ hôi
Áo anh rách vai
Quần tôi có vài mảnh bá
Miệng cười buốt giá
Chân không giày.
4. Bài thơ kết thúc bằng hình ảnh rất đặc sắc: “Đêm nay... trăng treo”. Đây là bức tranh đẹp về tình đồng chí, đồng đội của người lính, là biểu tượng đẹp về cuộc đời người chiến sĩ.
- Trong bức tranh ấy, nổi lên trên nền cảnh rừng đêm giá rét là ba hình ảnh gắn kết với nhau: người lính, khẩu súng và vầng trăng. Trong cảnh rừng hoang sương muối, những người lính phục kích, chờ giặc, đứng bên nhau. Sức mạnh của tình đồng đội đã giúp họ vượt lên tất cả những khắc nghiệt của thời tiết và mọi gian khổ, thiếu thốn. Tình đồng chí đã sưởi ấm lòng họ giữa cánh rừng hoang mùa đông, sương muối giá rét.
- Người lính trong cảnh phục kích giặc giữa rừng khuya còn có một người bạn nữa, đó là vầng trăng. Đầu súng trăng treo là hình ảnh được nhận ra từ những đêm hành quân, phục kích của chính tác giả. Những hình ảnh ấy còn mang ý nghĩa biểu tượng, được gọi ra bởi những liên tường phong phú. Súng và trắng là gần và xa, thực tại và mơ mộng, chất chiến đấu và chất trữ tình, chiến sĩ và thi sĩ... Đó là các mặt bổ sung cho nhau, hài hòa với nhau của cuộc đời người lính cách mạng. Xa hơn, đó cũng có thể xem là biểu tượng cho thơ ca kháng chiến - nền thơ kết hợp chất hiện thực và cảm hứng lãng mạn.
5. Bài thơ viết về tình đồng đội của người lính được tác giả đặt tên là “Đồng chí” vì từ này có nghĩa là cùng chung chí hướng, lí tưởng. Đây là cách xưng hô của những người trong một đoàn thể cách mạng. Vì vậy, tình đồng chí là bản chất cách mạng của tình đồng đội và thể hiện sâu sắc tình đồng đội.
6. Qua bài thơ về tình đồng chí, hiện lên vẻ đẹp bình dị mà cao cả của người lính cách mạng. Cụ thể là anh bộ đội hồi đầu cuộc kháng chiến chống Pháp:
- Họ xuất thân từ nông dân (“Quê hương anh... sỏi đá”).
Họ sẵn sàng bỏ lại những gì quý giá thân thiết của cuộc sống nơi làng quê để ra đi vì nghĩa lớn: “Ruộng nương... lung lay”.
Hai chữ “mặc kệ” nói được cái dứt khoát mạnh mẽ có dáng dấp “trượng phu”. Những người lính nông dân ấy vẫn gắn bó, nặng lòng với làng quê thân yêu. Họ không hề vô tình, nếu không đã chẳng thể cảm nhận tình nhớ nhung của quê hương: “Giếng nước gốc đa nhớ người ra lính”.
- Những người lính cách mạng trải qua những gian lao, thiếu thốn tột cùng.
- Những cơn sốt run người, trang phục phong phanh giữa mùa đông giá lạnh (áo rách, quần vá, chân không giầy). Nhưng gian lao thiếu thốn càng làm nổi bật vẻ đẹp của anh bộ đội, sáng lên nụ cười của người lính (miệng cười buốt giá).
