ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. - Bố cục bài thơ:
+ Hai khổ đầu: Cảnh lên đường và tâm trạng náo nức của con người.
+ Bốn khổ tiếp: Cảnh hoạt động của đoàn thuyền đánh cá giữa khung cảnh biển trời đêm.
+ Khổ cuối: Cảnh đoàn thuyền trở về trong buổi bình minh lên.
- Thời gian và không gian trong bài thơ: Không gian rộng lớn bao la với mặt trời, biển, trắng, sao, mây, gió; thời gian là nhịp tuần hoàn của vụ trụ từ lúc hoàng hôn đến bình minh, cũng là thời gian của một chuyến ra biển rồi trở về của đoàn thuyền đánh cá: Mặt trời xuống biển, cả trời đất vào đêm, trăng lên cao, đêm thở, sao lùa... rồi sao mờ, mặt trời đội biển nhô lên trong một ngày mới. Điểm nhịp thời gian cho công việc của đoàn thuyền đánh cá là nhịp tuần hoàn của thiên nhiên, vũ trụ.
2. Trong bài thơ có hai cảm hứng bao trùm và thống nhất hoà quyện chặt chẽ: cảm hứng về lao động và cảm hứng về thiên nhiên, vũ trụ. Công việc lao động của người đánh cá giữa thiên nhiên bao la của 'biển và trời như đã gắn liền, hài hoà với nhịp sống của thiên nhiên đất trời: “Thuyền ta lái gió với buồm trăng - Lướt giữa mây cao với biển bằng”, “Gã thuyền đã có nhịp trăng cao”, “Đoàn thuyền chạy đua cùng mặt trời”... Có thể nói hai cảm hứng về thiên nhiên vũ trụ và lao động đã tạo cho hình ảnh đoàn thuyền đánh cá qua cái nhìn của nhà thơ trở nên lớn lao, kì vĩ, bay bổng.
3. Bài thơ tạo được âm hưởng vừa khoẻ khoắn, sôi nổi lại vừa phơi phới, bay bổng. Góp phần tạo nên âm hưởng ấy là các yếu tố: lời thơ, nhịp điệu, vần... Lời thơ dõng dạc, nhịp điệu như khúc hát say mê, hào hứng, phơi phới (bốn lần lặp lại từ “hát” trong bài thơ).
Đặc biệt cách gieo vần có nhiều biến hoá linh hoạt, các vần trắc xen lẫn vần bằng, vần liền xen kẽ vẫn cách. Các vần trắc tạo sức dội, sức mạnh, các vần bằng tạo sự vang xa, bay bổng.
Những hình ảnh thơ về thiên nhiên và lao động:
a) Cảnh biển vào đêm vừa rộng lớn lại vừa gần gũi với con người do một liên tưởng so sánh thú vị của nhà thơ:
Mặt trời xuống biển như hòn lửa
Sóng đã cài then, đêm sập cửa.
Trong hình ảnh liên tưởng này, vũ trụ như một ngôi nhà lớn, với màn đêm buông xuống là tấm cửa khổng lồ với những lượn sóng là then cửa. Chi tiết Mặt trời xuống biển có thể gây ra sự thắc mắc của người đọc, vì bài thơ tả cảnh đoàn thuyền đánh cá ở vùng biển miền Bắc, mà ở bờ biển nước ta, trừ vùng Tây Nam thường chỉ thấy cảnh mặt trời mọc trên biển chứ không thể thấy cảnh mặt trời lặn xuống biển. Thực ra, hình ảnh mặt trời xuống biển là được nhìn từ trên con thuyền đang ra biển hoặc từ một hòn đảo vào lúc hoàng hôn, nhìn về phía tây, qua một khoảng biển thì vẫn có thể thấy như mặt trời xuống biển.
Tác giả đã tạo ra một hình ảnh khỏe, la mà thật từ sự gắn kết ba sự vật và hiện tượng: cánh buồm, gió khơi và câu hát của người đánh cá: “Câu hát căng buồm cùng gió khơi”. Câu hát là niềm vui, sự phấn chấn của người lao động như đã có một sức mạnh vật chất để cùng với ngọn gió làm căng buồm cho con thuyền lướt nhanh ra khơi (câu thơ này được lặp lại ở khổ cuối bài thơ, chỉ đổi chữ cùng thành với).
b) Cảnh đoàn thuyền đánh cá trên biển: Cảm hứng lãng mạn đã giúp cho tác giả phát hiện những vẻ đẹp của cảnh đánh cá giữa biển đêm, trong niềm vui phơi phới, khỏe khoắn của người lao động làm chủ công việc của mình. Chú ý phân tích những hình ảnh đặc sắc như:
Thuyền ta lái gió với buồm trăng
Lướt giữa mây cao với biển bằng
Ra đậu dặm xa dò bụng biển
Dàn đan thế trận lưới vây giăng.
(Con thuyền đánh cá vốn nhỏ bé trước biển cả bao la đã trở thành con thuyền kì vĩ, khổng lồ, hòa nhập vào với kích thước rộng lớn của thiên nhiên vũ trụ: lái gió, buồm trăng, mây cao, biển bằng, dò bụng biển, dàn đan thế trận...)
Ta hát bài ca gọi cá vào
Gõ thuyền đã có nhịp trăng cao ...
Sao mờ, kéo lưới kịp trời sáng
Ta kéo xoăn tay chùm cá nặng.
Công việc lao động nặng nhọc của người đánh cá đã thành bài ca đầy niềm vui, nhịp nhàng cùng thiên nhiên.
c) Đẹp lộng lẫy và rực rỡ đến huyền ảo là những hình ảnh của các loài cá trên biển, giữa ánh trăng, sao và ánh nắng lúc rạng đông
Cá thu biển Đông như đoàn thoi ...
Đêm ngày dệt biển muôn luồng sáng ...
Cá song lấp lánh đuốc đen hồng
Cái đuôi em quẫy trăng vàng choé ...
Vẩy bạc đuôi làng loé rạng đông
... Mắt cá huy hoàng muôn dặm khơi.
Những hình ảnh này có vẻ đẹp của tranh sơn mài lung linh huyền ảo, được sáng tạo bằng liên tưởng, tưởng tượng bay bổng từ sự quan sát hiện thực.
5. Những bức tranh về thiên nhiên và con người lao động trong bài thơ cho ta thấy cái nhìn và cảm xúc của tác giả trước thiên nhiên, đất nước và con người lao động, làm giàu thêm cách nhìn cuộc sống, biểu hiện niềm say sưa, hào hứng và những ước mơ bay bổng của con người muốn hoà hợp với thiên nhiên và chinh phục thiên nhiên bằng công việc lao động của mình.
