ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. Thể thơ 5 chữ của bài thường không ngắt nhịp ổn định trong từng câu. Chẳng hạn: Mọc giữa dòng (3) sống xanh (2) Từng giọt (2) long lanh rơi (3) và các khổ thơ cũng không đều đặn. Chẳng hạn khổ 1 và 2 có 6 dòng, khổ 3, 4, 5 có 4 dòng nhưng khổ 6 lại 5 dòng. Nhịp điệu và giọng điệu của bài có biến đổi theo mạch cảm xúc: say sưa, trìu mến ở phần đầu khi diễn tả cảm xúc về mùa xuân đất trời; nhịp nhanh, hối hả, phấn chấn khi nói về mùa xuân đất nước; giọng tha thiết, trầm lắng khi bày tỏ suy nghĩ và ước nguyện được góp “mùa xuân nho nhỏ” của đời mình vào “mùa xuân lớn” của đất nước.
- Từ mạch cảm xúc, ta xác định bố cục bài thơ:
+ Khổ đầu (gồm 6 dòng): Cảm xúc trước mùa xuân của thiên nhiên, đất trời.
+ Hai khổ tiếp theo (“Mùa xuân người cầm súng... Cứ đi lên phía trước”): Hình ảnh mùa xuân đất nước.
+ Hai khổ tiếp (“Ta làm con chim hót... Dù là khi tóc bạc”): Suy nghĩ và ước nguyện của nhà thơ trước mùa xuân đất nước.
+ Khổ cuối: Lời ngợi ca quê hương, đất nước qua điệu dân ca xứ Huế.
2. Hình ảnh mùa xuân của thiên nhiên và đất nước qua cảm xúc của nhà thơ.
+ Mùa xuân ở khổ thơ đầu là mùa của thiên nhiên, đất trời.
+ Vài nét phác họa của tác giả về mùa xuân: dòng sông xanh, bông hoa tím biếc, tiếng chim chiền chiến hót vang trời.
Chỉ bằng vài bức họa nhưng vẽ ra được cả không gian cao rộng (với dòng sông, mặt đất, bầu trời bao la), cả màu sắc tươi thắm của mùa xuân (sông xanh, hoa tím biếc màu tím đặc trưng cho xứ Huế), cả âm thanh vang vọng, tươi vui của chim chiền chiện (“Hót chi mà vang trời”).
- Cảm xúc của tác giả trước mùa xuân của thiên nhiên được diễn tả tập trung ở chi tiết rất tạo hình này:
Từng giọt long lanh rơi
Tôi đưa tay tôi hứng.
+ Từng giọt ở đây là giọt mùa xuân long lanh trong ánh sáng của trời xuân.
+ Nhưng cũng còn có thể hiểu hai câu này gắn với hai câu thơ trước: nhà thơ đưa tay hứng từng giọt âm thanh tiếng chim. Hiểu như vậy thì ở đây có sự chuyển đổi cảm giác. Tiếng chim từ chỗ âm thanh (cảm nhận được bằng thính giác) chuyển thành từng giọt (hình khối, cảm nhận được bằng thị giác), từng giọt ấy long lanh ánh sáng và màu sắc, có thể cảm nhận cả bằng xúc giác (“Tôi đưa tay hứng”). Hiểu theo cách thứ hai này thì câu thơ có nghệ thuật hơn, nhưng cũng có vẻ cầu kì.
+ Dù hiểu theo cách nào thì hai câu thơ vẫn biểu hiện niềm say sưa, ngây ngất của nhà thơ trước vẻ đẹp của thiên nhiên, trời đất lúc vào xuân.
- Từ mùa xuân của thiên nhiên, trời đất, nhà thơ chuyển sang cảm nhận về mùa xuân của đất nước với hình ảnh “người cầm súng”, “người ra đồng” biểu trưng cho hai nhiệm vụ chiến đấu và lao động xây dựng đất nước. Thực ra ý này không mới, nhưng tác giả đã tạo nên sức gợi cảm cho câu thơ bằng hình ảnh lộc non của mùa xuân gắn với người cầm súng, người ra đồng: “Lộc giắt đây trên lưng... Lộc trải dài nương mạ”. Mùa xuân của đất trời đọng lại trong hình ảnh lộc non, đã theo người cầm súng và người ra đồng, hay chính là họ đã đem mùa xuân đến mọi nơi trên đất nước.
Sức sống của mùa xuân đất nước còn được cảm nhận trong nhịp điệu hối hả, những âm thanh xôn xao. Và đất nước được hình dung bằng một hình ảnh so sánh đep: Đất nước như vì sao - Cứ đi lên phía trước”.
3. Tâm niệm của nhà thơ
- Từ cảm xúc về mùa xuân của thiên nhiên, đất nước, mạch thơ chuyển một cách tự nhiên sang bày tỏ những suy ngẫm và tâm niệm của nhà thơ trước mùa xuân đất nước.
Đó là khát vọng được hòa nhập vào cuộc sống của đất nước, cống hiến phần tốt đẹp, dù nhỏ bé của mình cho cuộc đời chung, cho đất nước.
- Điều tâm niệm ấy được thể hiện một cách chân thành trong những hình ảnh tự nhiên, giản dị và đẹp. Đẹp và tự nhiên vì nhà thơ đã dùng những hình ảnh đẹp đẽ của thiên nhiên để nói lên ước nguyện của mình: “Ta làm con chim hót - Ta làm một cành hoa”. Để nói đến điều này, ngay ở phần đầu của bài thơ, tác giả đã phác họa hình ảnh mùa xuân bằng các chi tiết bông hoa và tiếng chim hót.
Cách cấu tứ lặp lại như vậy tạo ra sự đối ứng chặt chẽ. Những hình ảnh chọn lọc ấy được trở lại đã mang một ý nghĩa mới: niềm mong muốn được sống có ích, cống hiến cho đời là một lẽ tự nhiên như con chim mang đến tiếng hót, bông hoa tỏa hương sắc cho đời.
Nét riêng của Thanh Hải là nói một cách tha thiết, nhỏ nhẹ như điều tâm niệm chân thành qua những hình tượng đơn sơ nhiều xúc cảm.
4. Những phương tiện, thủ pháp nghệ thuật:
+ Thể thơ 5 chữ gần với các điệu dân ca, đặc biệt là dân ca miền Trung, có âm hưởng nhẹ nhàng, tha thiết. Sử dụng cách gieo vần liền giữa các khổ thơ tạo sự liền mạch của dòng cảm xúc.
+ Kết hợp những hình ảnh tự nhiên giản dị từ thiên nhiên với những hình ảnh giàu ý nghĩa biểu trưng, khái quát. Điều đáng chú ý là những hình ảnh biểu trưng thường được phát triển từ những hình ảnh thực, tạo nên sự lặp lại mà nâng cao, đổi mới của hệ thống hình ảnh (cành hoa, con chim, mùa xuân).
+ Cấu tứ của bài thơ chặt chẽ, dựa trên sự phát triển của hình ảnh mùa xuân. Từ mùa xuân của đất trời sang mùa xuân của đất nước và mùa xuân của mỗi người góp vào mùa xuân lớn của cuộc đời chung.
+ Giọng điệu bài thơ thể hiện đúng tâm trạng, cảm xúc của tác giả.
Giọng điệu có sự biến đổi phù hợp với nội dung từng giai đoạn: vui, say sua ở đoạn đầu, trầm lắng, hơi trang nghiêm mà thiết tha ở đoạn bộc bạch những tâm niệm; sôi nổi và tha thiết ở đoạn kết.
5. Sự sáng tạo đặc sắc nhất của Thanh Hải trong bài thơ là ở hình Danh mùa xuân nho nhỏ. Cùng với những hình ảnh cành hoa, con chim, nốt nhạc trầm xao xuyến, tất cả đều mang một vẻ đẹp bình dị, khiêm nhường, thể hiện điều tâm niệm chân thành, tha thiết của nhà thơ. Mỗi người phải mang đến cho cuộc đời chung một nét riêng, cái phần tinh chất tài năng và nhiệt tình của mình, dù nhỏ bé, góp vào cuộc. đời rộng hơn. Nhưng dâng hiến, hòa nhập mà không làm mất đi nét riêng của mỗi người. Nguyện ước ấy rất khiêm nhường. Nhà thơ muốn làm một nốt trầm trong bản hòa ca, nhưng là một nốt trầm xao xuyến.
Người ta đã dùng nhiều định ngữ gắn với mùa xuân như mùa xuân chín, mùa xuân xanh, xuân ý, xuân lòng,... nhưng mùa xuân nho nhỏ là một phát hiện mới mẻ và sáng tạo. Nhà thơ nguyện làm một mùa xuân, nghĩa là sống đẹp, sống với tất cả sức sống tươi trẻ của mình nhưng rất khiêm nhường là một mùa xuân nhỏ góp vào mùa xuân lớn của đất nước, của cuộc đời chung.
