BẾP LỬA

ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Bài thơ là lời của người cháu ở nơi xa nhớ về bà và những kỉ niệm với bà, nói lên lòng kính yêu và những suy ngẫm về bà.

Bố cục bài thơ như sau:

+ Ba dòng đầu là phần mở đầu: Hình ảnh bếp lửa khơi nguồn cho dòng hồi tưởng cảm xúc về bà.

+ Bốn khổ tiếp theo (từ “Lên bốn tuổi” đến “chứa niềm tin dai dẳng”): Hồi tưởng những kỉ niệm tuổi thơ sống bên bà và hình ảnh bà gắn liền với hình ảnh bếp lửa.

+ Hai khổ tiếp theo (từ “Lận đận đời bà” đến “thiêng liêng – bếp lửa”): Suy ngẫm về bà và cuộc đời bà.

+ Khổ cuối: Đứa cháu đã trưởng thành, đi xa nhưng không nguôi nhớ về bà.

2. Những hồi tưởng về bà và tình bà cháu:

- Sự hồi tưởng được bắt đầu từ hình ảnh thân thương, ấm áp về bếp lửa:

Một bếp lửa chờn vờn sương sớm

Một bếp lửa ấp iu nồng đượm.

“Bếp lửa chờn vờn sương sớm” là một hình ảnh gần gũi, quen thuộc trong mỗi gia đình từ bao đời. “Áp iu” gợi đến bàn tay kiên nhẫn, khéo léo và tấm lòng chi chít của người nhóm lửa, lại rất chính xác với công việc nhóm bếp cụ thể. Từ đó, bài thơ gợi lại cả một thời ấu thơ bên cạnh người bà: tuổi thơ ấy với nhiều gian khổ, thiếu thốn, nhọc nhằn:

Năm ấy là năm đói mòn đói mỏi

Bố đi đánh xe khô rạc ngựa gây.

Tuổi thơ ấy có bóng đen ghê rợn của nạn đói 1945, có mối lo giặc giã tàn phá xóm làng “giặc đốt làng cháy tàn rụi”, có những hoàn cảnh chung của nhiều gia đình Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Pháp: Mẹ và cha đi công tác bạn không về, cháu sống trong sự cưu mang, dạy dỗ của bà, sớm phải có ý thức tự lập, sớm phải lo toan “Tám năm ròng cháu cùng bà nhóm lửa”. “Nhóm bếp lửa nghĩ thương bà khó nhọc”.

- Kỉ niệm về bà và những năm tháng tuổi thơ luôn gắn với hình ảnh bếp lửa “Chỉ nhớ khói lun nhiều mắt cháu - Nghĩ lại đến giờ sống lãi còn cay – Rồi sớm rồi cliều lại bếp lửa ba nhen”. Bếp lửa hiện diện như tình bà ấm áp, như chỗ dựa tinh thần, như sự cưu mang đùm bọc đầy chăm chút của bà (bà bảo cháu nghe, dạy cháu làm, chúng cháu lọc).

Bếp lửa quê hương, bếp lửa của tình bà cháu lại gọi thêm một liên tưởng khác - sự xuất hiện của tiếng chim tu hú. Tiếng chim quen thuộc của những cánh đồng quê mỗi độ vào hè, tiếng chim như giục gia, như khắc khoải một điều gì da diết lắm, khiến lòng người trôi dậy những hoài niệm, nhớ mong.

+ Tiếng tu hú sao mà tha thiết thể

+ Tu hú ơi chẳng đến ở cùng bà

Kết chi loài trên những cánh đồng xa.

Tiếng chim, còn gợi ra tình cảnh vắng vẻ và nhớ mong của hai bà cháu.

3. Những suy ngẫm về bà và hình ảnh bếp lửa:

- Từ những kỉ niệm hồi tưởng về tuổi thơ và bà, người cháu suy ngẫm về cuộc đời của bà. Hình ảnh bà luôn gắn liền với hình ảnh bếp lửa, ngọn lửa, có thể nói bà là người nhóm lửa, lại cũng là người giữ cho ngọn lửa luôn ấm nóng và toả sáng trong mỗi gia đình.

Sự tần tảo, đức hi sinh, chăm lo cho mọi người của bà được tác giả thể hiện trong một chi tiết rất tiêu biểu:

Mấy chục năm rồi, đến tận bây giờ

Bà vẫn giữ thói quen dậy sớm

Nhóm bếp lửa ấp iu nồng được.

Bếp lửa tay bà nhóm lên mỗi sớm mai là nhóm lên niềm yêu thương, niềm vui sưởi ấm, san sẻ và còn “Nhóm dậy cả những tấm tình tuổi nhỏ”.

Đứa cháu năm xưa giờ đã lớn khôn, đã được chắp cánh bay xa, được làm quen với những khung cảnh rộng lớn, những niềm vui rộng mở chân trời xa “có ngon khói trăm tàu - Có lửa trăm nhà, niềm vui trăn ngả” nhưng vẫn không thể quên ngọn lửa của bà, tấm lòng đùm bọc ấp iu của bà. Ngọn lửa ấy đã thành kỉ niệm ấm lòng, thành niềm tin thiêng liêng, kì diệu nâng bước người cháu trên suốt chặng đường dài. Người cháu yêu bà, nhờ hiểu bà mà thêm hiểu dân tộc mình, nhân dân mình “Nhóm niềm yêu thương khoai sắn ngọt bùi – Nhóm nồi xối gạo mới sẻ chung vui... Ôi kì lạ và thiêng liêng – bếp lửa”.

- Hình ảnh bà luôn gắn với hình ảnh bếp lửa. Trong bài thơ, có tới mười lần tác giả nhắc tới bếp lửa và hiện diện cùng bếp lửa là hình ảnh người bà, người phụ nữ Việt Nam muôn thuở với vẻ đẹp tần tảo, nhẫn nại và đầy yêu thương. Bếp lửa là tình bà ấm nóng, bếp lửa là tay bà chăm chút. Bếp lửa gắn với những khó khăn gian khổ đời bà. Ngày ngày bà nhóm lên bếp lửa cũng là nhóm lên niềm vui, sự sống, niềm yêu thương chi chút dành cho con cháu và mọi người. Chính vì thế mà nhà thơ đã cảm nhận được trong hình ảnh bếp lửa bình dị mà thân thuộc sự kì diệu, thiêng liêng:

Ôi, kì diệu và thiêng liêng - bếp lửa

Rồi sớm rồi chiều lại bếp lửa bà nhen

Một ngọn lửa lòng bà luôn ủ sẵn

Một ngọn lửa chứa niềm tim dai dẳng.

Bếp lửa được bà nhen lên không phải chỉ bằng nhiên liệu ở bên ngoài, mà còn chính là được nhen nhóm lên từ ngọn lửa trong lòng bà - ngọn lửa sức sống, lòng yêu thương, niềm tin. Bởi vậy, từ bếp lửa bài thơ đã gợi đến ngọn lửa, với ý nghĩa trừu tượng và khái quát.