– Bản chất của cái đẹp trong quan niệm của Nguyễn Minh Châu: Trong tác phẩm nghệ thuật, cả đối tượng biểu hiện, hình thức, ý tưởng đều hướng tới cái đẹp. Vì thế, trong Chiếc thuyền ngoài xa, quá trình khổ công săn tìm cái đẹp của Phùng cũng là quá trình sáng tạo nghệ thuật của người nghệ sĩ đích thực: luôn muốn tìm đến cái đẹp hoàn thiện, hoàn mĩ, mang tính lí tưởng.
Cái đẹp trong nó đã bao hàm cái thiện: "bản thân cái đẹp chính là đạo đức". Tác phẩm nghệ thuật trong quan niệm của Nguyễn Minh Châu là sự đồng nhất của hai phạm trù, hai giá trị đó. Bức ảnh mà Phùng chụp được sau nhiều ngày khổ công suy nghĩ, tìm kiếm thực sự chứa đựng trong nó thế giới của cái đẹp mà người nghệ sĩ hằng khao khát: sự dung dị, đơn giản, hài hoà, hàm súc, gợi cảm xúc và suy tưởng sâu xa: "Mũi thuyên in một nét mơ hồloè nhoè vào bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hướng mặt vào bờ. Tất cả cái khung cảnh ấy nhìn qua những cái mắt lưới và tấm lưới nằm giữa hai chiếc gọng vó hiện ra dưới hình thù y hệt cánh một con dơi, toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến ánh sáng đều hài hoà và đẹp, một vẻ đẹp thực đơn giản và toàn bích khiến đứng trước nó tôi trở nên bối rối, trái tim như có cái gì bóp thắt vào". Với bức ảnh ấy, người nghệ sĩ đã phát hiện ra một bình diện cơ bản nhất, quan trọng nhất của thế giới: sự gắn kết hài hoà của sự sống, của con người, thiên nhiên và cuộc sinh tồn trên một con thuyền lặng phắc trước bình minh. Toàn bộ những hình ảnh ấy đều hàm chứa những ý nghĩa sâu xa, nhưng điều quan trọng là, trong tác phẩm của Nguyễn Minh Châu, sau khoảnh khắc tuyệt vời của sáng tạo nghệ thuật, dường như cuộc truy tìm chân lí, sự thật và cái đẹp vẫn chưa kết thúc. Tấm ảnh ấy không phải là sự lầm lẫn, ngộ nhận, dối lừa, nhưng cái thế giới ẩn chứa sau nó, cái thế giới mà nó mở ravẫn còn là điều bí ẩn, với cả chính người nghệ sĩ. Đó là quan niệm nghệ thuật sâu sắc và độc đáo của Nguyễn Minh Châu. Bức ảnh đã hoàn tất, nhưng sự thật đằngsau bức ảnh vẫn là điều cần khám phá. Người nghệ sĩ không phải là người sở hữu toàn bộ sự thực, toàn bộ chân lí của cuộc sống. Anh phải luôn kiếm tìm chân lí, sự thật trong quá trình sáng tạo. Khoảnh khắc mà người nghệ sĩ nắm bắt được qua bức ảnh không phải là khoảnh khắc dối lừa, nhưng sự thật sau khoảnh khắc ấy là cả một thế giới nhân sinh đầy nghịch lí. Để thấu hiểu được thế giới ấy, người nghệ sĩ phải tiếp tục khám phá cuộc sống, khám phá sự thật ẩn sau cái khoảnh khắc mà anh ta đã thâu nhận được đầy bất ngờ. Bởi vì cái đẹp đồng nhất với đạo đức, đồng nhất với sự thật, không chấp nhận sự thô lậu cũng như thái độ nửa vời, hời hợt.
– Thế giới nhân sinh đầy nghịch lí và bi kịch ẩn chứa sau khoảnh khắc đột khởi của cái đẹp trong bức ảnh: Cần chú ý rằng, toàn bộ cái sự thật được phơi bày sau khoảnh khắc bấm máy của người nghệ sĩ không phải là sự phủ nhận cái đẹp mà người nghệ sĩ đã bất chợt thâu tóm được. Bởi lẽ, ngay trong phút bấm máy ấy, cái thế giới lặng phắc và đầy bí ẩn của con thuyền, những bóng người, màn sương hồng trong ban mai kia là toàn bộ cái thần của cảnh tượng, chợt hiện hữu, nhưng chưa được khai mở trong cái nhìn của người nghệ sĩ cũng như của tất cả những ai đứng trước bức ảnh – tác phẩm nghệ thuật hoàn mĩ của anh. Những gì người nghệ sĩ chứng kiến sau khoảnh khắc ấy là một cuộc khám phá tiếp theo, không hề đối nghịch với bức ảnh mà chỉ soi tỏ hơn bản chất của cái khoảnh khắc kì lạ, đột khởi mà người nghệ sĩ đã nắm bắt được nhưng chưa kịp thấu hiểu trọn vẹn. Sự thật mà người nghệ sĩ đã chứng kiến là một sự soi chiếu toàn bộ "cái đẹp tuyệt đỉnh của ngoại cảnh", là sự giải mã thế giới biểu tượng mà anh vừa thu vào trong ống kính một cách xuất thẩn, đột ngột, chưa kịp thấu suốt các chiều kích khác nhau của nó:
+ Sau khoảnh khắc lặng phắc là sự bùng nổ của xung đột, bi kịch: ống kính của Phùng đã thu được hình ảnh "người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hướng mặt vào bờ". Đó là khoảnh khắc lặng phắc, dồn nén, chứa đựng một năng lượng tiềm tàng của thế giới nghệ thuật trong tác phẩm. Những gì anh nhìn thấy sau đó trên bãi cát là sự bùng nổ, sự phát lộ toàn bộ những xung đột, những năng lượng tiềm tàng ấy: người đàn ông độc dữ; người đàn bà bị hành hạ, chà đạp; đứa con trai nhỏ chống lại cha vì không thể chấp nhận được sự bạo hành khủng khiếp ấy. Sự "im phăng phắc" đã nổ tung. Đó là toàn bộ bi kịch của sự sinh tồn trên con thuyền trước bình minh. Bi kịch ấy được phơi bày ngay trên bãi cát, nơi con thuyền neo đậu, ngay dưới ánh ban mai màu hồng. Bi kịch ấy làm người nghệ sĩ choáng váng, phẫn nộvà cũng khiến anh phát hiện thêm một chiều kích nữa của đời sống: thế giới nhân sinh trên con thuyền nhỏ nhoi trước biển, trước ánh bình minh kia là một thế giới dữ dằn, đau đớn, cuộc mưu sinhvà cộng sinh trên con thuyền đầy nhọc nhằn, cay đắng là sự xung đột không ngừng giữa phần nhân tính (gia đình) vàthú tính (sự ngược đãi, bạo hành, chà đạp con người).
+ Sau toàn bộ những xung đột dữ dội tưởng như không thể dung hoà, không thể chấp nhận được là bản chất sâu xa của đời sống: cuộc vật lộn và giằng co trên bãi cát, trong mắt Phùng – người vừa chụp bức ảnh con thuyền trong sương sớm – hiển nhiên là sự lộn hành, sự chế ngự của cái ác, của bạo lực. Cái thế giới nhân sinh ấy tưởng như tương phản hoàn toàn với thế giới nghệ thuật mà anh vừa thâu tóm trong bức ảnh nhưng thực chất, hai thế giới ấy không thể tách rời. Toàn bộ những gì diễn ra trên bãi cát chỉ là một chiều khác của bức ảnh, của những cảnh tượng mà người nghệ sĩ vừa nắm bắt được. Cuộc đối thoại giữa vị chánh án với người đàn bà, giữa người nghệ sĩ với người đàn bà lại mở ra một chiêu kích nữa của hiện thực. Cảm quan hiện thực sâu sắc của Nguyễn Minh Châu đã thể hiện rất rõ ở những chi tiết này.
– Sự tổng hoà của tất cả những chiều kích của đời sống trong thế giới nghệ thuật: Với hệ thống hình tượng nhiều tầng lớp khác nhau, Chiếc thuyền ngoài xa đã biểu hiện quan niệm nghệ thuật sâu sắc của Nguyễn Minh Châu: người nghệ sĩ là người khám phá và biểu hiện bản chất đời sống ở những chiều kích khác nhau. Thế giới nghệ thuật là thế giới hàm chứa trong nó các tầng khác nhau của hiện thực.
– Cái đẹp, nghệ thuật đích thực không bao giờ tách rời cuộc sống của con người; người nghệ sĩ chân chính phải cất lên tiếng nói vì con người, đặc biệt là những kiếp người cùng khổ:
+ Trưởng phòngyêu cầu Phùng mang về một tấm ảnh "thuần là tĩnh vật". Cuối cùng, anh ta cũng được "bằng lòng" với tấm ảnh chụp cảnh bình minh vùng biển thơ mộng, lãng mạn. Nhiều "gia đình sành nghệ thuật" khác cũng treo bức ảnh đó ở vị trí trang trọng trongnhà họ.
+ Nhưng tác giả của bức ảnh – nghệ sĩ Phùng – thì mỗi lúc "nhìn lâu" tấm ảnh toàn là tĩnh vật đó, bao giờ cũng thấy người đàn bà hàng chài đang bước ra khỏi tấm ảnh. Mụ xuất hiện với tất cả dáng vẻ lam lũ, cơ cực. Bằng những hình ảnh đó, Nguyễn Minh Châu khơi lên nhiều suy ngẫm về sứ mệnh của người cầm bút, thiên chức của nghệthuật giữa cuộc đời bề bộn, ngổn ngang.
