I. QUAN HỆ GIỮA PHƯƠNG CHÂM HỘI THOẠI VÀ TÌNH HUỐNG GIAO TIẾP
Câu chuyện Chào hỏi.
- Nhân vật chàng rể có tuân thủ đúng phương châm lịch sự không? Vì sao?
Câu hỏi “Bác làm việc vất vả và nặng nhọc lắm phải không?” trong tình huống giao tiếp khác có thể được coi là lịch sự, thể hiện sự quan tâm đến người khác. Nhưng trong tình huống này, người được hỏi bị chàng rể ngốc gọi xuống từ trên cây cao, lúc mà người đó đang tập trung làm việc. Rõ ràng chàng rể đã làm một việc quấy rối đến người khác, gây phiền hà cho người đó.
- Có thể rút ra được bài học gì về giao tiếp?
Cần chú ý đến đặc điểm tình huống giao tiếp, vì một câu nói có thể thích hợp trong tình huống này, nhưng không thích hợp trong tình huống khác.
II. NHỮNG TRƯỜNG HỢP KHÔNG TUÂN THỦ PHƯƠNG CHÂM HỘI THOẠI
1. Trong các ví dụ về các phương châm hội thoại đã học, ngoại trừ hai tình huống trong phần học về phương châm lịch sự, tất cả các tình huống còn lại đều không tuân thủ phương châm hội thoại.
2. Câu trả lời của Ba không đáp ứng nhu cầu thông tin đúng như An mong muốn.
- Có phương châm hội thoại không được tuân thủ là phương châm về lượng.
- Người nói không tuân thủ vì không biết chính xác chiếc máy bay đầu tiên trên thế giới được chế tạo vào năm nào. Để tuân thủ phương châm về chất, người nói phải trả lời một cách chung chung “Đấu khoảng đầu thế kỷ XX”.
3. Bác sĩ có thể không nói sự thật về tình trạng sức khỏe của bệnh nhân, chẳng hạn thay vì nói thật căn bệnh đã đến giai đoạn nguy kịch, không thể chữa được nữa, bác sĩ có thể động viên là nếu cố gắng thì bệnh nhân có thể vượt qua được con hiểm nghèo. Nghĩa là người nói không tuân thủ phương châm về chất vì đã nói điều mà mình tin là không đúng. Nhưng đó là việc làm nhân đạo và cần thiết. Vì nhờ sự động viên đó mà bệnh nhân có thể lạc quan hơn, có nghị lực hơn để sống khoảng thời gian còn lại của cuộc đời. Như vậy, không phải sự “nói dối” nào cũng đáng chê trách hay lên án.
- Có thể nếu nhiều tình huống tương tự, trong đó phương châm về chất không được tuân thủ. Chẳng hạn, người chiến sĩ không may sa vào tay địch không thể tuân thủ phương châm về chất mà khai thật hết tất cả những gì mình biết về đồng đội, về bí mật của đơn vị...
4. Nếu xét về nghĩa hiển ngôn thì câu này không tuân thủ phương châm về lượng, bởi vì nó dường như không cho người nghe thêm một thông tin nào. Nhưng xét về nghĩa hàm ẩn thì câu này có nội dung của nó, nghĩa là vẫn bảo đảm tuân thủ phương châm về lượng.
“Tiền bạc chỉ là phương tiện để sống, chứ không phải là mục đích cuối cùng của con người”. Câu này có ý răn dạy người ta không nên chạy theo tiền bạc mà quên đi nhiều thứ khác quan trọng hơn, thiêng liêng hơn trong cuộc sống.
III. LUYỆN TẬP
1. Ông bố không tuân thủ phương châm cách thức. Một đứa bé 5 tuổi không thể nhận biết được Tuyển tập truyện ngắn Nam Cao để hờ đó mà tìm được quả bóng. Cách nói của ông bố đối với cậu bé là mơ hồ. Cần lưu ý là đối với người khác thì có thể đó là một câu nói có thông tin rất rõ ràng.
2. Thái độ của các vị khách (Chân, Tay, Tai, Mắt) là bất hòa với chủ nhà (lão Miệng). Lời nói của Chân và Tay không tuân thủ phương châm lịch sự. Việc không tuân thủ đó là không thích hợp với tình huống giao tiếp. Theo nghi thức giao tiếp, thông thường đến nhà ai, trước hết ta phải chào hỏi chủ nhà, sau đó mới đề cập đến chuyện khác. Trong tình huống này, các vị khách không chào hỏi gì cả mà nói ngay với chủ nhà những lời lẽ giận dữ, nặng nề, trong khi như ta biết qua câu chuyện này, sự giận dữ và nói năng nặng nề như vậy là không có căn cứ.
