Một tác phẩm văn học lớn, có giá trị sống mãi trong lòn người đọc thì tác phẩm đó phải xây dựng được những nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình hội tụ đầy đủ tài năng và tâm huyết của người nghệ sĩ. Nhân vật ông lái đò trong tùy bút “Người lái đò sông Đà” của Nguyễn Tuân là một nhân vật như thế.
Có thể thấy ông lái đò hiện lên trong những trang văn của Nguyễn Tuân đầy ấn tượng với những nét về ngoại hình thật đúng như là một con người của sông nước “Ông gần bảy mươi tuổi nhưng rất chắc khỏe “thân hình gọn quánh như chất sừng, chất mun”, hình ảnh “tiếng nói ào ào như sông nước”, và “hai tay dài lêu nghêu như cái sào lái đò”,hay là “hai chân khuỳnh khuỳnh như đang kẹp chặt cái cuống lái trong tưởng tượng”…Và cũng chỉ vài nét phác họa tài hoa mà nhà văn như chạm khắc hình tượng ông lái đò đã hiện lên như là một anh hùng trên sông nước dường như đã vĩnh viễn đọng lại vào trái tim bạn đọc để dự báo về nhân vật cả cuộc đời gắn với nghề lái đò và có thể thấy mức độ tay nghề đã đạt đến mức nghệ sĩ.
Có lẽ phải có tình yêu đối với con sông Đà của Nguyễn Tuân được gửi gắm vào nhân vật ông lái đò, nên vì vậy mà nhà văn đã để nhân vật của mình gắn bó với sông Đà cho đến mức máu thịt và như đã hiểu và yêu dòng sông đến mức thuộc lòng từng tên thác tên ghềnh và còn cả hơn một nghìn tên dù dễ hay khó đều hội tụ lắng đọng thành một dòng chảy trong trái tim của ông lái đò hay đó còn chính là trái tim của Nguyễn Tuân. Có thể thấy ông như đã thuộc dòng sông như thuộc một “bản trường ca, thuộc đến từng dấu chấm dấu phẩy, dấu chấm than và từng đoạn xuống dòng”. Hay chi tiết “Ông lái đò đã nắm chắc binh pháp của thần sông thần đá, ông đã thuộc quy luật phục kích của lũ đá nơi ải nước”. Có lẽ cũng chính vì thế mà ông lái đò đã khuất phục, chế ngự được sự hung bạo của dòng sông Đà kia. Ta như có thể thấy ông không phải thần thánh mà chỉ là một người lao động bình thường bằng xương bằng thịt nhưng bởi chính với chí dũng song toàn nên ông vẫn chiến thắng thiên nhiên nghiệt ngã để có thể tồn tại lao động sáng tạo trong công cuộc xây dựng bảo vệ Tổ quốc. Ta như cũng thấy được tính cách của ông lái đò được cụ thể và chính qua những cuộc giao tranh dữ dội với nước, sóng, gió và đá qua ba thạch trận.
Trước hết đó còn là những trùng vi thạch trận thứ nhất, người đọc cũng thấy ấn tượng và đặc biệt thấy thích thú với những câu văn tả đá được nhân hóa như một đội quân như “đá tảng, đá hòn”..hay là chi tiết “đá tiền vệ” đã bày ra thạch trận với năm cửa, dường như đã có bốn cửa tử và một cửa sinh. Bên cạnh đó, nhà văn thật tài tình khi đã sử dụng một loạt động từ trùng điệp để tô đậm sức mạnh của đội quân đá như các từ “mai phục”, “nhổm cả dậy”, “đứng ngồi nằm tùy theo sở thích”. “ăn chết”, ‘canh cửa”, “hất hàm’…Có thể nói cùng với sự cộng hưởng với những động từ là những tính từ làm nổi bật tính hung bạo: “ngỗ ngược”, “nhăn nhúm”, “méo mó…Tất cả đó dường như cũng đã làm nổi bật thế và lực của đá sông vừa đông vừa mạnh hung tợn, và có cả sự ghê sợ tạo thành thế không cân sức với ông lái đò chỉ có một mình đơn phương độc mã để gieo vào lòng người đọc bao phấp phỏng, hồi hộp. Người đọc như thấy rằng bên cạnh đá là nước, “phối hợp với đá, nước thác reo hò làm thanh viện cho đá” dường như cũng đã tạo nên âm thanh dữ dội tăng thêm không khí chiến đấu ác liệt. Ta như còn thấy sóng nước biết tung ra các đòn đánh nguy hiểm như đánh giáp lá cà, và các cú đánh khuýp quật vô hồi, đá trái, thúc gối…Có thể nói nhà văn Nguyễn Tuân thực sự đã rộng mở sự uyên bác tài hoa của mình để cho kho ngôn từ phong phú sinh động đầy ắp có trong mọi lĩnh vực của sự sống. Và dường như nó cứ như tuôn chảy không ngừng cả các ngôn ngữ quân sự thể thao hay cả quân sự cũng được huy động với tần số đậm đặc để cực tả đá nước sông Đà. Có thể thấy đây chính là nghệ thuật vẽ mây đẩy trăng để gián tiếp ca ngợi chí dũng song toàn của ông lái đò. Dường như ở chặng này, nhà văn Nguyễn Tuân dường như đã ca ngợi ông lái đò có sức chịu đựng phi thường “ông đò cố nén vết thương, hai chân vẫn kẹp chặt cuống lái”…chỉ huy ngắn gọn kín đáo và ở đây ông cũng đã chiến thắng “phá song trùng vi thạch trận thứ nhất”.
Sau trận thứ nhất đến ở trùng vi thạch trận thứ hai, đá nước sóng tăng thêm nhiều cửa tử “dòng thác hùm beo đang hồng hộc tế mạnh”, và cả “bốn năm thủy quân không ngớt khiêu khích” Khi sử dụng những động từ mạnh vẫn tiếp tục tuôn chảy không ngớt trên những trang văn cộng hưởng với phép tu từ so sánh và phép nhân hóa rất độc đáo đường như cũng đã giúp nhà văn biến sóng nước thành hùm thiêng, sông nước tăng thêm sức mạnh đến đỉnh điểm của Đà giang để có thể tiếp tục tôn lên tư thế hào hùng của ông lái đò.
Ông lái đò lúc này dường như cũng “không chút nghỉ tay, nghỉ mắt phá luôn vòng vây thứ hai và đổi luôn chiến thuật”, và như “ông đò nắm chắc binh pháp của thần sông, thần đá, ông đã thuộc hết quy luật phục kích của lũ đá” chính vì thế nên ông chủ động tự tin nhanh nhẹn làm chủ tình thế đã “cưỡi lên thác sông Đà như cưỡi hổ, nắm chặt bờm sóng, ghì cương lái, phóng nhanh, chặt đôi thác để mở đường tiến”. Ta như có thể thấy những động từ mạnh liên tiếp lại như đưa người đọc vào cuộc chiến của sóng nước tạo ra trạng thái say như say sóng, để cũng từ đó tôn vinh lên những nét đẹp của ông lái đò đó rất là mưu trí, dũng cảm, kiên cường. Và nếu ở trong cuộc giao tranh thứ nhất và thứ hai nhà văn tài năng Nguyễn Tuân cực tả vẻ đẹp trí dũng song toàn và những phẩm chất anh hùng của ông lái đò thì ở chặng thứ ba này Nguyễn Tuân dường như đã muốn cho người đọc thấy tay lái ra hoa của ông lái đò. Nguyễn Tuân miêu tả tinh tế “bên phải, bên trái đều là luồng chết” khiến ông lái đò phải vận dụng hết những tài năng nghề nghiệp của mình, nâng thuyền của mình lên mặt nước như nghệ sĩ lái mô tô bay trong không trung để “xuyên qua mặt nước”…những động từ mạnh được dùng như “vút” hay “xuyên” lặp đi lặp lại nhấn mạnh tốc độ lái thuyền nhanh mạnh,hơn nữa là cộng với nhiều phép so sánh liên tiếp khiến người đọc vừa cảm nhận được độ nhanh mạnh vừa cảm nhận cả được độ khéo léo của con thuyền trong hướng đi luồn lách tránh đội quân đá đông đúc. Bằng một nghệ thuật lái thuyền đến đây khiến người đọc hoàn toàn tâm phục, khẩu phục. và bạn đọc như cảm thấy đúng là ông lái đò đã đạt đến mức nghệ sĩ trong nghề nghiệp của mình.
Qủa không sai khi nói nhà văn Nguyễn Tuân đích thực là một nghệ sĩ tài hoa bậc thầy trong việc ngợi ca những con người lao động. Ngợi ca những con người trong gian lao nguy hiểm nhưng lại như có đầy vinh quang, điển hình là hình tượng ông lái đò trong tùy bút “Người lái đò sông Đà” với rất nhiều nét đẹp và cả chất nghệ sĩ trong nghề.
