Nguyễn Minh Châu được xem là một người mở đường tinh anh cho thời kì đổi mới. Cả đời ông cầm bút lúc nào cũng trăn trở về số phận của con người và trách nhiệm của người nghệ sĩ với những số phận ấy. Sau những năm trong thập kỉ 80 với tài năng của mình Nguyễn Minh Châu dường như đã trở thành một người tiên phong cho văn học thời kì đổi mới. Trong giai đoạn này thì dường như ông đã khám phá con người trong cuộc đời mưu sinh và, trong hành trình nhọc nhằn kiếm tìm hạnh phúc. Có thể nói Nguyễn Minh Châu là gương mặt tiêu biểu cho những kiếm tìm đề tài và trách nhiệm của người nghệ sĩ là tác phẩm chiếc thuyền ngoài xa.
“Chiếc thuyền ngoài xa” được viết vào tháng 8/ 1983, tác phẩm ra đời trong một hoàn cảnh lịch sử xã hội đặc biệt. Cuộc kháng chiến chống Mỹ kết thúc, đất nước thống nhất trong nền độc lập, nhiều vấn đề của cuộc sống trước đây do hoàn cảnh của chiến tranh chưa được đặt ra. Tác phẩm ra đời như một tất yếu khách quan, văn học phải đổi mới do những tác động của đời sống chính trị kinh tế văn hóa xã hội.
Trước hết tác phẩm mở đầu bằng một bức tranh tuyệt đẹp với người nghệ sĩ Phùng. Đây là một tình huống truyện nhận thức mang tính khám phá mà qua đó ta thấy được biết bao nhiêu là điều trong cuộc sống này. Trong bộ lịch năm ấy cấp trên có giao cho Phùng đi chụp một bức ảnh thuyền và biển. Chính vì thế mà Phùng có cơ hội được đi thực tế tại vùng biển kia nơi có người bạn của mình ở đó. Khi đến đây anh bắt gặp một bức tranh tuyệt đẹp đó là hình ảnh của thuyền và biển trong sương sớm. Nhưng trong bức tranh ấy Phùng lại tìm ra hai phát hiện.
Phát hiện thứ nhất của nhân vật Phùng chính là khung cảnh thiên nhiên hoàn mĩ. Người nghệ sĩ Phùng phát hiện ra một vẻ đẹp trên mặt biển mờ sương. Đó còn là cảnh thuyền và biển. Cảnh tượng ấy dường như đã khiến cho người nghệ sĩ cảm thấy may mắn và hạnh phúc khi được chứng kiến một bức tranh tuyệt vời đến như vậy. Nó giống như “một bức tranh mực tàu của một họa sĩ thời cổ”. “Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe …chiếu vào”. Ở trên đó có vài bóng người lớn lẫn trẻ con đang dần tiến vào bờ. Toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến màu sắc ánh sáng đều hài hòa với nhau làm nên một vẻ đẹp toàn bích. Tác giả gọi đó là cảnh “đắt” trời cho, vẻ đẹp mà trong cuộc đời diễm phúc lắm may ra bắt gặp được một lần. Nghệ sĩ Phung tự nhận ra rằng cái đẹp chính là đạo đức. Trước bức tranh mực tàu ấy Phùng cảm thấy bối rối trong tim anh như có cái gì đang bóp chặt lấy. Đó là khoảnh khắc trong ngần của cuộc đời. Anh nhanh chóng nhấc máy ảnh lên và chụp lại khoảnh khắc ấy. Phải chăng cái đẹp đã thanh lọc tâm hồn anh?
Thế nhưng dường như những cảnh càng đẹp bao nhiêu thì thực tế cuộc sống lại đen tối bấy nhiêu. Đó chính chính là phát hiện thứ hai của Phùng trước khung cảnh tuyệt vời ấy. Hiện thực dường như thật nghiệt ngã của con người với số phận bất hạnh của những con người nơi đây đặc biệt là người đàn bà hàng chài như đã hiện lên. Bước ra từ chiếc thuyền ngư phủ đẹp như mơ mà người nghệ sĩ đã coi đó là “một cảnh đắt trời cho” ấy là người phụ nữ xấu xí và người đàn ông hung dữ. Có lẽ bởi chính khuôn mặt nét người của họ đã nói lên phần nào cái cuộc sống khổ cực mà họ phải chịu. Người đàn bà ấy hiện lên với nét không có gì nổi bật mà chính là bà mẹ tạo hóa đã vẽ nên quá sơ sài, khuôn mặt thì rỗ đã quần áo thì bạc phếch như bao nhiêu sương gió và những nắng mưa của đất trời chiếu thẳng vào người đàn bà ấy vậy. Còn người đàn ông kia thì cũng chẳng hơn gì. Ông ta đi chân chữ bát, đầu tổ quạ và có vẻ rất hung dữ. Một cảnh tượng diễn ra sao quá nghiệt ngã đã khiến cho nghệ sĩ Phùng không thể nào tin vào mắt mình và cái cảnh đẹp kia bỗng chốc biến thành một hình ảnh vô cùng thậm tệ trong người nghệ sĩ này. Hai con người khổ sở ấy như đang đi vào phía bãi xe tăng hỏng và thật bất ngờ trước cảnh tượng ấy. Người đàn ông không ngần ngại rút thẳng chiếc thắt lưng ra đánh tới tấp vào mặt người đàn ông khốn khổ kia. Phùng như không tin vào đôi mắt của mình nữa. Khi ấy một thằng bé tên Phác chính là con của hai người ấy đã thật nhanh và nhảy lên đánh vào mặt bố mình. Nó thậm chí còn muốn giết ông ta, giết ông bố. Thế rồi nó lại bị ông bố tát cho một cái và ông ta bỏ ra ngoài thuyền trước. Những giọt nước mắt của người đàn bà hàng chài nhỏ xuống lấp đầy những nốt rỗ chằng chịt kia.
Với hai phát hiện như trái chiều ấy Phùng chợt nhận ra rằng cuộc đời không đơn giản xoay một chiều mà chứa nhiều nghịch lý ngang trái. Cuộc sống luôn luôn tồn tại những mặt đối lập, đẹp và xấu thiện và ác không có ranh giới rõ ràng. Ở đây nhà văn Nguyễn Minh Châu như đã khẳng định đừng nhầm lẫn hiện tượng với bản chất, hình thức bên ngoài với nội dung bên trong. Khi chúng ta phải nhìn nhận đánh giá cuộc đời thì phải có cái nhìn đa chiều nhiều phía khác nhau
Chứng kiến cảnh ấy thì nhân vật Phùng về nói với người bạn mình và hăng hái muốn chính quyền địa phương giải quyết vấn đề cho người phụ nữ ấy. Phùng và Đẩu cả hai đều có ý tốt mong cho người phụ nữ ấy thoát khỏi người chồng vũ phu. Người đàn bà hàng chài đến tòa án huyện theo lời mời, và ban đầu chị tỏ ra rất sợ hãi khép nép sau khi nghe những phân tích và sự giúp đỡ của Đẩu thì chị bỗng bình tĩnh lại và dường như đã có một sự đổi ngôi. Người đàn bàn hàng chai thay đổi cách xưng hô không còn khép nép nữa mà nói ra những tâm sự những suy nghĩ của bản thân mình. Chính vì thế mà lúc này đây nhân vật Đẩu và Phùng như mở ra cho mình biết bao nhiêu điều chưa biết trong cuộc sống này.
Người đàn bà cũng như đã kể lại rằng cuộc đời mình. Trước khi thì bà cũng là một người con nhà khá giả, thế nhưng sau một trận thủy đậu làm cho bà bị rỗ hết mặt không ai thèm lấy bà nữa. Khi ấy ông chồng của bà lại là một người làm vườn và bố mẹ mất đi người đàn ông ấy đã cứu vớt cuộc đời của bà chính vì thế mà bà bị đánh đập đau đớn như nào đi chăng nữa nhưng nhất định chị ta cũng không nỡ bỏ người chồng đồng thời cũng là ân nhân của mình. Và hiện giờ cuộc sống của người đàn bà như đã khổ về cả vật chất lẫn tinh thần.
Gia đình người đàn bà hàng chai họ sống cùng nhau trên một con thuyền nhỏ. Con thuyền ấy vừa như đã là phương tiện kiếm sống lại vừa chính là nhà của gia đình bà. Về tinh thần mà nói thì bà thường xuyên bị đánh đập, ba ngày một trận nhẹ năm ngày một trận nặng. Thế nhưng bà lại không hề chống lại chồng mình, không hề một tiếng kêu than. Dường như ở sâu trong con người của người đàn bà hàng chai này bà coi một việc bị đánh là một chuyện đương nhiên. Khi nghe những lời khuyên của Đẩu và Phùng thì dường như trong lòng của người phụ nữ này như biết lòng tốt của họ nhưng bà không thể bỏ chồng được vì người chồng là chỗ dựa tinh thần lớn nhất của gia đình nhất là khi có những trận phong ba bão táp. Người đàn bà cần chồng làm trụ cột gia đình vì còn phải nuôi những đứa con kia. Và hơn nữa người đàn bà như cũng thấy vui vì trên thuyền cũng có những lúc gia đình hạnh phúc vui vẻ. Bà cho đẻ nhiều con là cái tội của mình. Từ đó cho thấy người đàn bà hàng chài tuy là một người phụ nữ không học hành nhưng lại có một trái tim nhân hậu tiêu biểu cho nét đẹp tâm hồn của người phụ nữ Việt nam ta . Người đàn bà đã chấp nhận hi sinh để sống cho các con cho chồng mình. Muốn vậy để cho chồng được hả cơn giận và lại chính cuộc sống nghèo khổ kia đã làm người chồng thành ra như thế chứ ngày xưa ông ta vốn là một người rất hiền lành. Qua đó ta cũng đã ít nhiều thấy được cuộc sống làm cho con người ta thay đổi rất nhiều.
Trước những lẽ ấy thoạt đầu Đẩu và Phùng có dáng vẻ nghiêm nghị thấy bất bình nhưng về sau thì như vỡ lẽ ra nhiều điều. Dường như trong cuộc sống này không chỉ sống cho riêng mình hay nó vốn là cái mình nhìn thấy trên bề nổi mà nó là phần chìm bên trong câu chuyện khó tin kia. Đó có thể mới là cái giá trị đích thực của cuộc sống này. Từ một người đàn bà nhút nhát sợ hãi, thì người đàn bà hàng chai lại bỗng trở nên sâu sắc làm cho hai người đành phải để người phụ nữ ấy về với gia đình mình.
Câu chuyện kết thúc khi tấm lịch năm ấy trong bức tranh thuyền và biển Phùng lại dường như thấy một màu hồng nhỏ trong bức ảnh đen trắng ấy. Phải chăng đó chính là người phụ nữ hàng chài kia, bà hiện lên với một vẻ đẹp của một tâm hồn chịu thương chịu khó, đức hi sinh và lòng vị tha. Tóm lại qua tác phẩm Nguyễn Minh Châu như muốn nhắn gửi đến thông điệp rằng phải nhìn mọi thứ theo đa chiều chứ không nên nhìn mọi thứ một phía. Đồng thời cần phải chống lại nạn bạo lực gia đình trong xã hội hiện nay.
