SOẠN BÀI : TỔNG KẾT VỀ NGỮ PHÁP ( Tiếp theo )

SOẠN BÀI :TỔNG KẾT VỀ NGỮ PHÁP ( tiếp theo )

C. THÀNH PHẦN CÂU :

I. THÀNH PHẦN CHÍNH VÀ THÀNH PHẦN PHỤ:

1. Kể tên thành phần chính, thành phần phụ của câu; nêu dấu hiệu nhận biết từng thành phần.

Trả lời:

Các thành phần chính trong câu :

- Chủ ngữ : Đó là chủ thể của hành động ,sự việc được nói đến . Chủ ngữ thường trả lời cho các câu hỏi Ai ?, Con gì ? hoặc Cái gì ?.

- Vị ngữ : Nêu đặc trưng hành động, trạng thái, tính chất.. trả lời cho các câu hỏi Làm gì ?, Làm sao ?, Như thế nào ? hoặc Là gì ?.

- Chủ ngữ thường đứng trước vị ngữ

Thành phần phụ của câu:

- Trạng ngữ thông thường đều đứng ở đầu câu nêu nên mục đích , nguyên nhân , hoàn cảnh ,….

- Khởi ngữ :Thường đứng trước chủ ngữ, nêu lên đề tài của câu nói.

2. Hãy phân tích thành phần của các câu sau đây:

a) Đôi càng tôi mẫm bóng.

(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

b) Sau một hồi trống thúc vang dội cả lòng tôi, mấy người học trò cũ sắp hàng dưới hiên rồi đi vào lớp.

(Thanh Tịnh, Tôi đi học)

c) Còn tấm gương bằng thuỷ tinh tráng bạc, nó vẫn là người bạn trung thực, chân thành, thẳng thắn, không hề nói dối, cũng không bao giờ biết nịnh hót hay độc ác...

(Băng Sơn, U tôi)

Trả lời:

Chủ ngữ	đôi càng tôi
Vị ngữ	mẫm bóng
Trạng ngữ	sau 1 hồi trống thúc vang dội cả long tôi ,

Chủ ngữ	mấy người học trò cũ
Vị ngữ	đến sếp hàng dưới hiên rồi đi vào lớp

Khởi ngữ	Còn tấm gương bằng thủy tinh tráng bạc,
Chủ ngữ	nó
Vị ngữ	vẫn là người bạn trung thực, chân thành, thẳng thắn, không hề nói dối, cũng không bao giờ biết nịnh hót hay độc ác.

II. THÀNH PHẦN BIỆT LẬP

1. Kể tên và nêu dấu hiệu nhận biết các thành phần biệt lập của câu.

Trả lời:

Các thành phần biệt lập

- Thành phần tình thái: dùng để thể hiện thái độ của người nói đối với sự vật được nói đến.

- Thành phần gọi - đáp: dùng để tạo lập hoặc duy trì quan hệ giao tiếp.

- Thành phần phụ chú: dùng để bổ sung một số chi tiết cho nội dung của câu.

Cách nhận biết các thành phần trên là vai trò của chúng đối với nội dung của câu: chúng không tham gia trực tiếp vào sự việc trong câu.

2. Hãy cho biết mỗi từ ngữ in đậm trong các đoạn trích dưới đây là thành phần gì của câu.

a) Có lẽ tiếng Việt của chúng ta đẹp bởi vì tâm hồn của người Việt Nam ta rất đẹp, bởi vì đời sống, cuộc đấu tranh của nhân dân ta từ trước tới nay là cao quý, là vĩ đại, nghĩa là rất đẹp.

(Phạm Văn Đồng, Giữ gìn sự trong sáng của tiếng việt)

b) Ngẫm ra thì tôi chỉ nói lấy sướng miệng tôi.

(Tô Hoài, Dế Mèn phiêu lưu kí)

c) Trên những chặng đường dài suốt 50, 60 ki-lô-mét, chúng ta chỉ gặp cây dừa: dừa xiêm thấp lè tè, quà tròn, nước ngọt, dừa nếp lơ lửng giữa trời, quả vàng xanh mơn mởn, dừa lửa lá đỏ, vỏ hồng,...

(Theo Hoàng Văn Huyền, Những mẩu chuyện địa lí)

d) Có người khẽ nói :

- Bẩm, dễ có khi đê vỡ !

Ngài cau mặt, gắt rằng :

- Mặc kệ !

(Phạm Duy Tốn, Sống chết mặc bay)

e) Ơi chiếc xe vận tải

Ta cầm lái đi đây

Nặng biết bao ân ngãi

Quý hơn bao vàng đầy !

(Tố Hữu, Bài ca lái xe đêm)

Trả lời:

*a.Có lẽ*	*Tình thái*
*b.Ngẫm ra*	*Tình thái*
*c.Dừa xiêm thấp lè tè*	*Phụ chú*
*d.Bẩm*	*Tình thái*
*e.ơi*	*Gọi - đáp*

D. CÁC KIỂU CÂU

I. CÂU ĐƠN

1. Tìm chủ ngữ, vị ngữ trong các câu đơn sau đây:

a) Nhưng nghệ sĩ không những ghi lại cái đã có rồi mà còn muốn nói một điều gì mới mẻ.

(Nguyễn Đình Thi, Tiếng nói của văn nghệ)

b) Không, lời gửi của một Nguyễn Du, một Tôn-xtôi cho nhân loại phức tạp hơn, cũng phong phú và sâu sắc hơn.

(Nguyễn Đình Thi, Tiếng nói của văn nghệ)

c) Nghệ thuật là tiếng nói của tình cảm.

(L. Tôn-xtôi)

d) Tác phẩm vừa là kết tinh của tâm hồn người sáng tác, vừa là sợi dây truyền cho mọi người sự sống mà nghệ sĩ mang trong lòng. (Nguyễn Đình Thi, Tiếng nói của văn nghệ

e) [Lúc đi, đứa con gái đầu lòng của anh - Và cũng là đứa con duy nhất của anh, chưa đầy một tuổi.] Anh thứ sáu và cũng tên là Sáu.

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

Trả lời:

Chủ ngữ	Nhưng nghệ sĩ
Vị ngữ	Không ghi lại … mới mẻ

Chủ ngữ	Không, lời gửi của một Nguyễn Du, một Tôn-xtôi cho nhân loại
Vị ngữ	phức tạp hơn, cũng phong phú và sâu sắc hơn.

Chủ ngữ	Nghệ thuật
Vị ngữ	là tiếng nói của tình cảm.

Chủ ngữ	Tác phẩm
Vị ngữ	vừa là kết tinh tâm hồn người sáng tác, vừa là một sợi dây truyền cho mọi người sự sống mà nghệ sĩ mang trong lòng.

Chủ ngữ	Anh
Vị ngữ	thứ sáu và cũng tên sáu

2. Trong những đoạn trích sau đây, câu nào là câu đặc biệt?

a) Chợt ông lão lặng hẳn đi, chân tay nhủn ra, tưởng chừng như không cất lên được... Có tiếng nói léo xéo ở gian trên. Tiếng mụ chủ... Mụ nói cái gì vậy ? Mụ nói cái gì mà lào xào thế ? Trống ngực ông lão đập thình thịch.

(Kim Lân, Làng)

b) Không hiểu sao nói đến đây, bác lái xe lại liếc cô gái. Cô bất giác đỏ mặt lên.

- Một anh thanh niên hai mươi bảy tuổi ! Đây là đỉnh Yên Sơn, cao hai nghìn sáu trăm mét. Anh ta làm công tác khí tượng kiêm vật lí địa cầu.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

c) Tôi bỗng thẫn thờ, tiếc không nói nổi. Rõ ràng tôi không tiếc những viên đá. Mưa xong thì tạnh thôi. Mà tôi nhớ một cái gì đấy, hình như mẹ tôi, cái cửa sổ, hoặc những ngôi sao to trên bầu trời thành phố [...]. Những ngọn điện trên quảng trường lung linh như những ngôi sao trong câu chuyện cổ tích nói về những xứ sở thần tiên. Hoa trong công viên. những quả bóng sút vô tội vạ của bọn trẻ con trong một góc phố. Tiếng rao của bà bán xôi sáng có cái mủng đội trên đầu...

Chao ôi, có thể là tất cả những cái đó. Những cái đó ở thiệt xa...Rồi bỗng chốc, sau một cơn mưa đá, chúng xoáy mạnh như sóng trong tâm trí tôi...

(Lê Minh Khuê, Những ngôi sao xa xôi)

Trả lời:

Các câu đặc biệt trong cá đoạn văn trên là :

Đoạn a

Có tiếng nói léo xéo ở gian trên

Tiếng mụ chủ...

Đoạn b

Một anh thanh niên hai mươi bảy

Đoạn c

- Những ngọn đèn điện trên quãng trường lung linh như những ngôi sao trong câu chuyện cổ tích nói về những xứ sở thần tiên.

- Hoa trong công viên.

- Những quả bóng sút vô tội vạ của bọn trẻ con trong một góc phố.

- Tiếng rao của một bà bán xôi sáng có cái nón đội trên đầu.

- Chao ôi, có thể là tất cả những cái dù.

II. CÂU GHÉP

Hãy tìm câu ghép trong những câu dưới đây :

a, Tác phẩm nghệ thuật nào cũng xây dựng bằng những vật liệu mượn ở thựctại. Những nghệ sĩ không những ghi lại cái đã có rồi mà còn muốn nói một điều gì mới mẻ. Anh gửi vào tác phẩm một lá thư, một lời nhắn nhủ, anh muốn đem một phần của mình góp vào đời sống chung quanh.

(Nguyễn Đình Thi, Tiếng nói của văn nghệ)

b) Tôi rửa cho Nho bằng nước đun sôi trên bếp than. Bông băng trắng. Vết thương không sâu lắm, vào phần mền. Nhưng vì bom nổ gần, Nho bị choáng. Tôi tiêm cho Nho. Nho lim dim mắt, dễ chịu...

(Lê Minh Khuê, Những ngôi sao xa xôi)

c) Ông lão vừa nói vừa chăm chắm nhìn vào cái bộ mặt lì xì của người đàn bà con họ ngại dãn ra vì kinh ngạc ấy mà ông lão hả hê cả lòng. ông thấy cacó lăng ấy một phần như có ông

(Kim Lân, Làng)

d) Những nét hớn hở trên mặt người lái xe chợt duỗi ra rồi bẵng đi một lúc, bác không nói gì nữa. Còn nhà hoạ sĩ và cô gái cũng nín bặt, vì cảnh trước mặt bỗng hiện lên đẹp một cách kì lạ. Nắng bây giờ bắt đầu len tới, đốt cháy rừng cây.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

e) - Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!

Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

Trả lời:

Các câu ghép có trong đoạn trích trên là :

a) Anh gửi vào tác phẩm một lá thư, một lời nhắn nhủ, anh muốn đem một phần của mình góp vào đời sông chung quanh.

b) Nhưng vì bom nổ gần, Nho bị choáng.

c) Ông lão vừa nói vừa chăm chăm nhìn vào cái bộ mặt lì xì của người bà con bên ngoại dãn ra vì kinh ngạc ẩy mà ông lão hả hê cả lòng.

d) Còn nhà họa sĩ và cô gái cũng nín bặt, vì cảnh trước mặt bỗng hiện lên đẹp một cách kì lạ.

e) Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái.

2. Chỉ ra các kiểu quan hệ về nghĩa giữa các về trong những câu ghép tìm được ở bài tập 1.

Trả lời:

Câu a	Quan hệ bổ sung
Câu b	Nguyên nhân – kết quả
Câu c	Bổ sung
Câu d	Nguyên nhân – kết quả
Câu e	Mục đích – điều kiện

3. Quan hệ về nghĩa giữa các vế trong những câu ghép sau đây là quan hệ gì?

a) Anh mong được nghe một tiếng "ba" của con bé, những con bé chẳng bao giờ chịu gọi.

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

b) Ông xác cái làn trứng, cô ôm bó hoa to.

(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)

c) Giá mà anh ấy còn, anh ấy sẽ làm thêm đựoc bao nhiêu là việc nữa !

(Đỗ Chu, Mùa cá bột)

Trả lời:

Câu a	Quan hệ tương phản
Câu b	Quan hệ bổ sung
Câu c	Quan hệ giả thiết – điều kiên

4. Từ mỗi cặp câu đơn sau đây, hãy chỉ tạo ra những câu ghép chỉ các kiểu quan hệ nguyên nhân, điều kiện, tương phản, nhượng bộ (theo chỉ dẫn) bằng quan hệ từ thích hợp.

a) Quả bom tung lên và nổ trên không. Hầm của Nho bị sập.

b) Quả bom nổ khá gần. Hầm của Nho không bị sập.

Trả lời:

Nguyên nhân	Vì quả bom tung lên và nổ trên không nên hầm của Nho bị sập.
Điều kiện	: Nếu quả bom tung lên và nổ trên không thì hầm của Nho bị sập.

Tương phản	Quả bom nổ khá gần nhưng hầm của Nho không bị sập
Nhượng bộ	Hầm của Nho không bị sập, tuy quả bom nổ khá gần.

III. BIẾN ĐỔI CÂU

Tìm câu rút gọn trong đoạn trích sau:

Dường như vật duy nhất vẫn bình tĩnh, phớt lờ mọi biến động chung là chiếc kim đồng hồ. Nó chạy, sinh động và nhẹ nhàng, đè lên những con số vĩnh cửu. Còn đằng kia, lửa đang chui bên trong cái dây mìn, chui vào ruột quả bom...

Quen rồi. Một ngày chúng tôi phá bom đến năm lần. Ngày nào ít : ba lần.

(Lê Minh Khuê, Những ngôi sao xa xôi)

Trả lời:

Các câu rút gọn : '

- Quen rồi.

- Ngày nào ít: ba lần.

2. Trong các đoạn trích sau đây (trích từ truyện ngắn Những ngôi sao xa xôi của Lê Minh Khuê), hcâu nào vốn là một bộ phận của câu đứng trước được tách ra? Theo em, tác giả tách câu như vậy để làm gì?

a) Đơn vị thường ra đường vào lúc mặt trời lặn. Và làm việc có khi suốt đêm.

b) Thế là tối lại ra đường luôn. Thường xuyên.

c) Vỏ quả bom nóng. Một dấu hiệu chẳng lành.

Trả lời:

Những câu được tách ra từ một bộ phận của câu đứng trước là :

a) Và làm việc đó có khi suốt đêm.

b) Thường xuyên.

c) Một dấu hiệu chẳng lành.

Những câu vốn là một bộ phận của câu khác được tách ra đều không có câu tạo hoàn chỉnh. Muốn hiểu những câu như thế, phải đăt chúng trong ngữ cảnh nhất định.

Cần xem tác giả tách các bộ phận câu ra thành câu riêng là để nhấn mạnh nội dung nào.

Tác giả chú ý tách ra thành câu riêng - những câu chỉ có một thành phần - để nhấn mạnh, gây ấn tượng cho điều muốn miêu tả, muốn khẳng định.

3. Hãy biến đổi các câu sau đây thành câu bị động.

a) Người thợ thủ công Việt Nam làm ra đồ gốm khá sớm.

b) Tại khúc sông này tỉnh ta sẽ bắc một cây cầu lớn.

c) Người ta dựng lên những ngôi đền ấy từ hàng năm trước

Trả lời:

Biến đổi thành câu bị độngnhư sau

a) Người thợ thủ công Việt Nam làm ra đồ gốm khá sớm.

=>Đồ gốm được người thợ thủ công Việt Nam làm ra khá sớm.

b) Tại khúc sông này tỉnh ta sẽ bắc một cây cầu lớn.

=>Một cây cầu lớn sẽ được (tỉnh ta) bắc qua khúc sông này.

c) Người ta đă dựng lên những ngôi đền ấy từ hàng trăm năm trước.

=> Những ngôi đền ấy đã dược dựng lên từ hàng trăm năm trước.

IV. CÁC KIỂU CÂU ỨNG VỚI NHỮNG MỤC ĐÍCH GIAO TIẾP KHÁC NHAU

Trong đoạn trích sau đây, những câu nào là câu nghi vấn? Chúng có được dùng để hỏi không?

Bà hỏi :

- Ba con, sao con không nhận ?

- Không phải. - Đang nằm mà nó cũng giẫy lên.

- Sao con biết là không phải : Ba con đi lâu, con quên rồi chứ gì !

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

Trả lời:

Các câu được sử dụng nghi vấn trong đoạn trên là :

- Ba con, sao con không nhận?

- Sao con biết là không phải?

Trong các đoạn trích sau đây, những câu nào là câu cầu khiến? Chúng được dùng để làm gì?

Đứa con gái lớn gồng đôi thúng không bước vào. Ông cất tiếng hỏi :

- Ở ngoài ấy làm gì mà lâu thế mày ?

Không để đứa con kịp trả lời, ông lão nhỏm dậy vơ lấy cái nón :

- Ở nhà trông em nhá ! Đừng có đi đâu đấy.

(Kim Lân, Làng)

b) Nghe mẹ nó bảo gọi ba vào ăn cơm thì nó bảo lại :

- Thì má cứ kêu đi.

Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp doạ đánh, nó phải gọi nhưng lại nói trổng :

- Vô ăn cơm !

Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi "Ba vô ăn cơm". Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra :

- Cơm chín rồi !

Anh cũng không quay lại. Con bé bực quá, quay lại mẹ và bảo :

- Con kêu rồi mà người ta không nghe.

Anh quay lại nhìn con vừa khe khẽ lắc đầu vừa cười.

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

Trả lời:

Các câu cầu khiến trong đoạn trên là :

a) - Ớ nhà trông em nhá!

- Đừng có đi đâu đấy.

=>Đây là câu ra lệnh

b) - Thì má cứ kêu đi.

- Vô ăn cơm!

- Cơm chín rồi!

=> Đây là cau yêu cầu

3. Câu nói của anh Sáu trong đoạn trích sau đây có hình thức của kiểu câu nào (trần thuật, nghi vấn, cầu khiến hay cảm thán)? Anh Sáu dùng nó để hỏi hay để bộc lộ cảm xúc? Chỗ nào trong lời kể của tác giả xác nhận điều đó?

Trong bữa cơm đó, anh Sáu gắp một cái trứng cá to vàng để vào chén nó. Nó liền lấy đôi đũa xoi vào chén, để đó rồi bất thần hất cái trứng ra, cơm văng tung toé cả mâm. Giận quá và không kịp suy nghĩ, anh vung tay đánh vào mông nó và hét lên :

- Sao mày cứng đầu quá vậy, hả ?

(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)

Trả lời:

Muốn biết câu nghi vấn của anh Sáu được dùng để làm gì, em cần đọc câu văn trước đó của tác giả : “Giận quá và không kịp suy nghĩ, anh vung tay đánh vào mông nó và hét lên : [...].”.

=>Câu nói của nhân vật anh Sáu có hình thức câu nghi vấn nhưng dùng với mục đích cảm thán. Cậu giận quá và không kịp suy nghĩ xác nhận điều đó.