Bài soạn “VỀ LUÂN LÍ XÃ HỘI Ở
NƯỚC TA”
(Trích “Đạo đức và luân lí Đông Tây” – Phan Châu Trinh)
Câu 1: Cấu trúc đoạn trích gồm 3 phần. Hãy
nêu ý chính của từng phần và xác lập mối liên hệ giữa chúng. Chủ đề tư tưởng của
đoạn trích là gì?
“Về luân lí xã hội ở nước ta” là một đoạn
trích trong phần ba của bài “Đạo đức và luân lí Đông Tây” (gồm 5 phần chính, kể
cả nhập đề và kết luận), được Phan Châu Trinh diễn thuyết vào đêm 19 – 11 –
1925 tại nhà Hội Thanh niên ở Sài Gòn (nay là Thành phố Hồ Chí Minh).
-
Tác phẩm gồm 3 phần:
+
Phần 1: Tác giả khẳng định rằng ở nước ta chưa có luân lí xã hội, mọi người
chưa có ý niệm gì về luân lí xã hội (từ đầu đến “Cái chủ ý bình thiên hạ mất đi đã từ lâu rồi”):
Ở
câu văn trên, tác giả đã chỉ ra một vấn đề thực tế rằng, chúng ta không thể hiểu
đơn giản rằng luân lí xã hội chẳng qua là tình cảm bạn bè giữa người này với
người khác được. Mà hơn hết chúng ta phải đặt ra vấn đề, đưa vào thực tế thời đại
mà suy xét khách quan để có cái nhìn đúng đắn.
+
Phần 2: So sánh luân lí xã hội ở nước ta với châu Âu (tiếp theo đến “không có là cũng vì thế”)
Để
thấy được những đối lập, khó khăn mà thua thiệt khi nước ta chưa có luân lí xã
hội, Phan Châu Trinh đã đề cập ngay đến “Cái
xã hội chủ nghĩa” ở bên châu Âu để so sánh, để có cái nhìn thực tế hơn giữa
nước ta và châu Âu. Ông dùng phép so sánh mở rộng để thấy được những khác biệt
trong tư tưởng tiếp nhận luân lí ở nước ta và châu Âu.
+
Phần 3: Chủ trương truyền bá xã hội chủ nghĩa cho con người Việt Nam (còn lại):
Đoạn
trích trên đã toát lên dũng khí của một người yêu nước, dám lên tiếng vạch trần
thực trạng đen tối u ám của xã hội, đề cao tư tưởng đoàn thể vì sự tiến bộ, hướng
về một ngày mai tươi sáng của đất nước. Tác giả đã kết hợp hài hòa giữa yếu tố
chính luận và biểu cảm tạo nên nét độc đáo, lôi cuốn người đọc. Ngôn từ rõ
ràng, lập luận chặt chẽ, lúc từ tốn, mềm mỏng, lúc kiên quyết, đanh thép, vừa mạnh
mẽ vừa nhẹ nhàng mà đầy sức thuyết phục.
-
Chủ đề tư tưởng của đoạn trích trên:
Đoạn
trích trên đã toát lên dũng khí của một người yêu nước, dám lên tiếng vạch trần
thực trạng đen tối u ám của xã hội, đề cao tư tưởng đoàn thể vì sự tiến bộ, hướng
về một ngày mai tươi sáng của đất nước. Tác giả đã kết hợp hài hòa giữa yếu tố
chính luận và biểu cảm tạo nên nét độc đáo, lôi cuốn người đọc. Ngôn từ rõ
ràng, lập luận chặt chẽ, lúc từ tốn, mềm mỏng, lúc kiên quyết, đanh thép, vừa mạnh
mẽ vừa nhẹ nhàng mà đầy sức thuyết phục.
Với
Phan Châu Trinh, chủ nghĩa xã hội hay luân lí xã hội là nghĩa vụ trong quan hệ
cộng đồng xã hội giữa đồng bào với nhau và giữa nhân dân đối với đất nước.
Chúng ta cần coi trọng đoàn thể, ý thức về sự đoàn kết để xây dựng khối đại
đoàn kết dân tộc chống chọi trước mọi khó khăn thử thách. Tấm lòng của một con
người yêu nước thương dân đã được thể hiện sâu sắc qua đoạn trích này, ghét cường
bạo, yêu chính nghĩa, luôn hướng về nhân dân lao động. Bài diễn thuyết này cũng
chính là tiếng nói mạnh mẽ của Phan Châu Trinh muốn thay đổi số phận đất nước.
Với tầm nhìn xuyên lịch sử, thấu thời đại, ông nhận thấy những trở ngại mà nước
ta đang và sẽ gặp phải nên bày tỏ sự thấu hiểu, luôn hướng đất nước đến một
tương lai tươi sáng, có thể sánh vai với các cường quốc năm châu.
Câu 2: Trong phần 1 của đoạn trích, tác giả
đã chọn cách vào đề như thế nào để tránh sự hiểu lầm của người nghe về khái niệm
luân lí xã hội?
Tác
giả đã đưa ra ý kiến để vạch trần thực trạng mục nát của xã hội Việt Nam trong
bài diễn thuyết của mình, khẳng định mạnh mẽ, trực tiếp và đưa ra vấn đề một
cách rõ ràng để mọi người thấy rõ tình hình nước ta hiện tại, để không còn ai
có những suy nghĩ ngộ nhận về luân lí xã hội ở nước ta. Luân lí xã hội là luân
lí của chủ nghĩa xã hội, coi trọng sự bình đẳng của con người, không chỉ quan
tâm đến từng gia đình, quốc gia mà còn đến cả thế giới.
Phan
Châu Trinh thẳng thắn cho rằng: “Xã hội
luân lí thật trong nước ta tuyệt nhiên không ai biết đến, so với quốc gia luân
lí thì người mình còn dốt nát hơn nhiều. Một tiếng bè bạn không thể thay cho xã
hội luân lí được, cho nên không cần cắt nghĩa làm gì.”
Riêng
về luân lí xã hội là thứ luân lí đang được cổ vũ, khuyến khích và phát triển rộng
rãi ở các nước phương Tây thì người dân ta lại chưa có niệm gì, “tuyệt nhiên không ai biết đến”, vậy nên
cũng dể hiểu tại sao tác giả dùng từ “dốt
nát” để chỉ về tầm vóc hiểu biết của dân ta về luân lí xã hội. Cũng theo Phan Châu
Trinh, trong xã hội Việt Nam thời đó, cả luân lí gia đình lẫn luân lí quốc gia
đều đã suy đồi, hiêu tàn, dần biến mất. Đây là nguyên nhân chính dẫn tới tình
trạng mất nước, chính bên trong bộ máy nhà nước còn không liên kết chặt chẽ thì
thù trong giặc ngoài xâm chiếm càng dễ làm lung lay nước nhà hơn.
Ở
câu văn trên, tác giả đã chỉ ra một vấn đề thực tế rằng, chúng ta không thể hiểu
đơn giản rằng luân lí xã hội chẳng qua là tình cảm bạn bè giữa người này với
người khác được. Mà hơn hết chúng ta phải đặt ra vấn đề, đưa vào thực tế thời đại
mà suy xét khách quan để có cái nhìn đúng đắn.
=>
Cách vào đề của tác giả vô cùng đặc biệt, sáng tạo, trực tiếp và nhạy bén của
Phan Châu Trinh.
Câu 3: Trong phần 2, ở hai đoạn đầu, tác
giả đã so sánh “bên Âu châu”, “bên Pháp” với “bên ta” về điều gì?
Ông
dùng phép so sánh mở rộng để thấy được những khác biệt trong tư tưởng tiếp nhận
luân lí ở nước ta và châu Âu:
“Cái xã hội chủ nghĩa bên Âu châu rất thịnh
hành như thế, đã phóng đại ra như thế, thế mà người bên ta thì điềm nhiên như
có kẻ ngủ không biết gì là gì” Ông thẳng thắng chỉ trích thái độ hờ hững
xem nhẹ luân lí của nước ta. Ông đưa ra hàng loạt các bằng chứng để chứng minh
cho lời mình nói. Đối với châu Âu hay bên Pháp, khi người có chức có quyền lấy
sức mạnh mà đè nén áp bức quyền lợi của nhân dân thì họ sẵn sàng “kêu nài, chống cự, thị oai, vận dụng kì cho
đến được công bình mới nghe”, họ phô bày sức mạnh về quyền làm người, quyền
được đối xử công bằng để đòi lại luân lí. Bởi vì họ có đoàn thể, họ ý thức sẵn
sàng làm việc chung, giúp đỡ lẫn nhau và tôn trọng quyền lợi của người khác. Họ
hình thành ý thức cá nhân ngay từ thuở sơ khai, họ có ăn có học, biết dùng suy
nghĩ và lí trí để hành động. Còn nhìn lại dân ta, một đất nước mà dân chúng bị
mù chữ, không được giáo dục, đầu tư học hành thì làm sao phát triển theo kịp
châu Âu được. Chính Bác cũng đã đề cập vấn đề này trong phong trào Bình dân học
vụ rằng: “Một dân tộc dốt là một dân tộc
yếu”. Bởi thế mà người dân mình “phải
ai tai nấy, ai chết mặc ai”, đi đường gặp chuyện bất bình cũng ngơ mắt đi
qua.
Ông
chợt nhìn lại xã hội Việt Nam thời cổ sơ cũng không đến nỗi tàn tạ, thối nát
như bây giờ, dù sao cũng không trơ trọi, lơ láo, sợ sệt, ù lì. Họ cũng đã từng
biết sống bên vực nhau, coi trọng giúp đỡ lẫn nhau khi hoạn nạn. Ông cha ta từng
nói: “Không ai bẻ đũa cả nắm” và “Nhiều tay làm nên bộp”. Họ đã có ý thức
về sức mạnh của đoàn thể, biết công ích và cũng biết góp gió thành bão, chụp
cây gây rừng. Nhưng bây giờ, nội bộ nước ta. “Dân không biết đoàn thể, không trọng công ích”, còn nữa “học trò trong nước mắc ham quyền tước, ham bả
vinh hoa của các triều vua” mà sinh ra tật xấu “giả dối nịnh hót”, bọn chúng xây dựng nền pháp luật, phá tan nát
đoàn thể của quốc dân chỉ vì muốn giữ túi tham không đáy.
=>
Những so sánh thể hiện thái độ giận dữ, thẳng thắn chỉ ra những sai trái trong
nội bộ nước ta. Ông cũng bày tỏ sự đồng cảm, hiểu thấu được nổi khổ của dân,
đau xót trước cảnh bi thảm của đất nước, thương dân bị đàn áp dưới ách thống trị
tàn bạo của chế độ phong kiến cũ nát. Và khát khao muốn thay đổi xã hội.
Câu 4: Ở các đoạn sau của phần 2, tác giả
chỉ ra nguyên nhân của tình trạng “dân không biết đoàn thể, không trọng công
ích” là gì? Tác giả đã đả kích chế độ vua quan chuyên chế ra sao?
Nguyên
nhân của tình trạng “dân không biết đoàn
thể, không trọng công ích” đó là dân ta không được giáo dục, nạn mù chữ
hoành hành. Người không được giáo dục, dạy dỗ về đạo lí, đạo đức thì sẽ dẫn đến
tư tưởng sai lệch.
Vì
bộ máy nhà nước lợi dụng quyền hành mà áp bức dân chúng, bọn chúng xây dựng nền
pháp luật, phá tan nát đoàn thể của quốc dân chỉ vì muốn giữ túi tham không
đáy.
Xã hội bây giờ đã chuyển xu thế chạy theo quan lại chức tước, dẫu cực khổ đến đâu mà có kẻ “mang đai đội mũ, ngất ngưởng ngồi trên” là những người vua quan nằm trên ngôi cao, hay còn có kẻ “áo rộng khăn đeo lúc nhúc lạy dưới” là bọn tôi tớ nịnh bợ quan trên, thì tất cả cũng coi như không có gì. Từ việc trực tiếp chỉ ra vấn đề sai trái đến tức giận và giờ Phan Châu Trinh như yếu lòng đi vì thương xót cho quần chúng nhân dân lao khổ, không được đầu tư đi học để rồi tư tưởng lệch lạc, trong đường đi cũng lầm lỗi.
Câu 5: Nhận xét về cách kết hợp yếu tố biểu
cảm với yếu tố nghị luận trong đoạn trích.
- Cấu
trúc câu trùng điệp, dồn dập, cũng các cặp từ đối lập nhau như phút trải lòng của
tác giả.
- Tác giả đã kết hợp hài hòa giữa yếu tố chính luận và biểu cảm tạo nên nét độc đáo, lôi cuốn người đọc.
- Ngôn từ rõ ràng, lập luận chặt chẽ, lúc từ tốn, mềm mỏng,
lúc kiên quyết, đanh thép, vừa mạnh mẽ vừa nhẹ nhàng mà đầy sức thuyết phục.
