Mị trước đó vốn là một người con gái đẹp . Mị có nhan sắc, và có khả
năng âm nhạc, cô giỏi sáo và giỏi , uốn chiếc lá trên môi, thổi lá cũng
hay như thổi sáo” . Cô còn một tâm hồn tràn đầy khát khao cuộc sống,
khát khao yêu đương . Quả thế, Mị đã được yêu, và đã khát khao yêu,
trái tim từng đã bao nhiêu lần hồi hộp trước trước âm thah hò hẹn của
người yêu .
Nhưng người con gái tài hoa miền sơn cước đó phải chịu một cuộc đời
bạc mệnh . Để cứu nạn cho cha, cuối cùng cô đã chịu bán mình, chịu
sống cảnh làm người con dâu gạt nợ trong nhà thống lí .
Tô Hoài đã diễn tả nỗi cực nhọc về thể xác của người con gái ấy, con
người với danh nghĩa là con dâu , nhưng thực chất chính là tôi tớ . Thân
phận Mị không chỉ là thân trâu ngựa, “Con trâu con ngựa làm còn có
lúc, đêm nó còn được đứng gãi chân, đứng nhai cỏ, đàn bà con gái ở cái
nhà ngày thì vùi vào việc làm cả ngày lẫn đêm” .
Song nhà văn còn khắc hoạ đậm nét nỗi đau khổ về tinh thần của Mị .
Một cô Mị mới hồi nào còn rạo rực yêu đương, bây giờ lặng câm , “lùi
lũi như con rùa nuôi trong xó cửa” . Và nhất là hình ảnh căn buồng Mị,
kín mít với cái cửa sổ lỗ vuông bằng bàn tay, Mị ngồi trong đó trông ra
lúc nào cũng thấy mờ mờ trăng trắng không biết là sương hay là nắng .
Đó quả thực là một thứ địa ngục trần gian giam hãm thể xác Mị, cách li
tâm hồn Mị với cuộc đời, cầm cố tuổi xuân và sức sống của cô . Tiếng
nói tố cáo chế độ phong kiến miền núi ở đây đã được cất lên nhân danh
quyền sống . Cái chế độ ấy đáng lên án, bởi vì nó làm cạn khô nhựa
sống, làm tàn lụi đi ngọn lửa của niềm vui sống trong những con người
vô cùng đáng sống .
Mị đã từng muốn chết mà không được chết , vì cô vẫn còn đó món nợ
của người cha . Nhưng dến lúc có thể chết đi, vì cha Mị không còn nữa
thì Mị lại buông trôi , kéo dài mãi sự tồn taịi vật vờ . Chính lúc này cô
gái còn đáng thương hơn . Bởi muốn chết nghĩa là vẫn còn muốn chống
lại một cuộc sống không ra sống, nghĩa là xét cho cùng, còn thiết sống .
Còn khi đã không thiết chết , nghĩa là sự tha thiết với cuộc sống cũng
không còn, lúc đó thì lên núi hay đi nương, thái cỏ ngựa hay cõng
nước… cũng chỉ là cái xác không hồn của Mị mà thôi .
Sức sống của Mị dường như mất đi . Nhưng bên trong cái hình ảnh con
rùa lầm lũi kia dang còn một con người . Khát vọng hnạh phúc có thể bị
vùi lấp , bị lãng quyên trong đáy sâu của một tâm hồn đã chai cứng vì
đau khổ, nhưng không thể bị tiêu tan . Gặp thời cơ thuận lợi thì nó lại
cháy lên. Và khát vọng hạnh phúc đó đã bất chợt cháy lên, thật nồng nàn
và xót xa trong một đêm xuân đầy ắp tiếng gọi của tình yêu .
Bức tranh Hồng Ngài mùa xuân năm ấy có sức làm say đắm lòng người
tuổi trẻ . Gió rét, sắc vàng ửng của cỏ tranh, sự biến đổi màu sắc kì ảo
của các lòai hoa đẹp đã góp phần làm nên cuộc nổi loạn trong một tâm
hồn đã bấy nhiêu năm tê dại vì đau khổ . Tác nhân quan trọng là hơi
rượu . Ngày tết năm đó Mị cũng uống rượu, Mị lén uống từng bát ,
“uống ừng ực” rồi say đến lịm người đi . Cái say cùng lúc vừa gây sự
lãng quên vừa đem về nỗi nhớ . Mị lãng quên thực tại (nhìn mọi người
nhảy đồng , người hát mà không nghe, không thấy và cuộc rượu tan lúc
nào cũng không hay) nhưng lại nhớ về ngày trước (ngày trước, Mị thổi
sáo cũng giỏi …), và quan trọng hơn là Mị vẫn nhớ mình là một con
người, vẫn có cái quyền sống của một con người : “Mị vẫn còn trẻ . Mị
muốn đi chơi . Bao nhiêu người có chồng cũng đi chơi ngày Tết . Huống
chi Mị và A Sử, không có lòng với nhau mà vẫn phải ở với nhau” .
Nhưng tác nhân có tác dụng nhiều nhất trong việc dìu hồn Mị bềnh bồng
về với những khát khao hạnh phúc yêu đương có lẽ vẫn là tiếng sáo bởi
tiếng sáo là tiếng gọi của mùa xuân, của tình yêu và tuổi trẻ . Tiếng sáo
rập rờn trong đầu Mị, nó đã trở nên tiếng lòng của người thiếu phụ .
Mị đã thức dậy với sức sống tiềm tàng và cảm thức về thân phận . Cho
nên trong thời khắc âý, ta mới thấy Mị đầy rẫy những mâu thuẫn . Lòng
phơi phới nhưng Mị vẫn theo quán tính bước vào buồng , ngồi xuống
giường, trông ra cái lỗ vuông mờ mờ trăng trắng . Và khi lòng ham sống
trỗi dậy thì ý nghĩ đầu tiên là được chết ngay đi .
Nhưng rồi nỗi ám ảnh và sức sống mãnh liệt của tuổi xuân cứ lớn dần ,
cho tới khi nó lấn chiếm hẳn trọn bộ tâm hồn và suy nghĩ của Mị, cho tới
khi Mị hoàn toàn chìm hẳn vào trong ảo giác : “Mị muốn đi chơi . Mị
cũng sắp đi chơi” . Phải tới thời điểm đó Mị mới có hành động như một
kẻ mộng du : quấn lại tóc , với thêm cái váy hoa, rồi rút thêm cái áo . Tất
cả những việc đó , Mị đã làm như trog một giấc mơ, tuyệt nhiên không
nhìn thấy A Sử bước vào, không nghe thấy A Sử hỏi “.
Rồi cái gì đến đã đến . A Sử trói Mị vào cột, rồi lẳng lặng khoác thêm
vòng bạc đi chơi , bỏ mặc Mị trong trạng thái mộng du đang chìm đắm
với những giấc mơ về một thời xuân trẻ, đang bồng bềnh trong cảm giác
du xuân . Tâm hồn Mị đang còn sống trong thực tại ảo, sợi dây trói của
đời thực chưa thể làm kinh động ngay lập tức giấc mơ của kẻ mộng du .
Cái cảm giác về hiện tại tàn khốc, Mị chỉ cảm thấy khi vùng chân bước
theo tiếng sáo mà tay chân đau không cựa được . Nhưng nếu cái mơ
không đến một lần nữa thì sự tỉnh ra cũng vậy . Lại một giai đoạn chập
chờn nữa giữa cái mơ và cái tỉnh, giữa tiếng sáo và nỗi đau nhức của dây
trói và tiếng con ngựa đạp vách, nhai cỏ , gãi chân . Nhưng bây giờ thì
theo chiều ngược lại, tỉnh dần ra, đau đớn và tê dại dần đi, để sáng hôm
sau lại trở về với vị trí của con rùa nuôi trong câm lặng, mà còn câm
lặng hơn trước .
Nhưng có lẽ sức sống của Mị bùng lên mạnh mẽ nhất là lúc Mị cởi trói
cho A Phủ . Cũng như Mị, A Phủ là nạn nhân của chế độ độc tài phong
kiến miền núi . Những va chạm mang đầy tính tự nhiên của lứa tuổi
thanh niên trong những đêm tình mùa xuân đã đưa A Phủ trở thành con
ở gạt nợ trong nhà thống lí . Và bản năng của một người con vốn sống
gắn bó với núi rừng, ham thích săn bắn đã đẩy A Phủ tới hiện thực phũ
phàng : bị trói đứng . Và chính hoàn cảnh bi thương đó đã đánh thức
lòng thương cảm trong con người Mị . Nhưng tình thương đó không
phải tự nhiên bùng phát trong Mị mà là kết quả của một quá trình đấu
tranh giằng xé trong thế giới nội tâm của cô . Mấy hôm đầu Mị vô cảm,
thờ ơ với hiện thực trước mắt : “A Phủ là cái xác chết đứng đó cũng thế
thôi” . Câu văn như một minh chứng sự tê dại trong tâm hồn Mị . Bước
ngoặt bắt đầu từ những dòng nước mắt :“Đêm ấy A Phủ khóc . Một
dòng nước mắt lấp lánh bò xuống hai lõm má đã xạm đen” . Và giọt
nước mắt kia là giọt nước cuối cùng làm tràn đầy cốc nước . Nó đưa Mị
từ cõi quên trở về với cõi nhớ . Mị nhớ mình đã từng bị trói, đã từng đau
đớn và bất lực . Mị cũng đã khóc, nước mắt chảy xuống cổ, xuống cằm
không biết lau đi được . A Phủ, nói đúng hơn là dòng nước mắt của A
Phủ, đã giúp Mị nhớ ra mình, xót thương cho mình .
Và Mị đã nhớ lại mình, biết nhận ra mình cũng từng có những đau khổ,
mới có thể thấy có người nào đó cũng khổ giống mình . Từ sự thương
mình, Mị dần dần có tình thương với A Phủ, tình thương với một con
người cùng cảnh ngộ . Nhưng nó còn vượt lên giới hạn thương mình :
“Mình là đàn bà … chỉ còn biết đợi ngày rũ xương ở đây thôi còn người
kia việc gì mà phải chết ” . Mị cởi trói cho A Phủ để rồi bất ngờ chạy
theo A Phủ . Lòng ham sống của một con người như được thổi bùng lên
trong Mị, kết hợp với nỗi sợ hãi, lo lắng cho mình. Mị như tìm lại được
con người thật , một con người còn đầy sức sống và khát vọng thay đổi
số phận .
Nhà văn Tô Hoài đã viết về Mị với tất cả lòng yêu thương, thông cảm,
và chỉ có lòng yêu thương thông cảm, Tô Hoài mới phát hiện ra vẻ đẹp
tiềm tàng trong tâm hồn những con người ham sống như Mị
