A. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM

1. Tác giả

  • Nguyễn Huy Tưởng (1912 – 1960) xuất thân trong một gia đình nhà nho, quê ở làng Dục Tú, huyện Từ Sơn tỉnh Bắc Ninh (nay là Dục Tú, Đông Anh, Hà Nội). Ông sớm tham gia cách mạng và hoạt động trong những tổ chức văn hóa nghệ thuật do Đảng lãnh đạo (năm 1943, tham gia hội văn hóa cứu quốc; tháng 8 -1945, là đại biểu văn hóa cứu quốc đi dự Quốc dân đại hội ở Tân Trào. Nguyễn Huy Tưởng có thiên hướng khai thác đề tài lịch sử và có đóng góp nổi bật ở thể loại tiểu thuyết và kịch. Văn phong của ông vừa giản dị vừa trong sáng, đôn hậu, thâm trầm mà sâu sắc. Năm 1996, ông được Nhà nước tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.
  • Tác phẩm chính của Nguyễn Huy Tưởng:  các vở kịch Vũ Như Tô (1941), Bắc Sơn (1946), Những người ở lại (1948), kịch bản phim Lũy hoa (1960); các tiểu thuyết Đêm hội long trì (1942), An Tư (1945), Sống mãi với thủ đô (1961); kí: kí sự Cao – Lạng (1951),…

2.  Tác phẩm

  • Vũ Như Tô là vở kịch lịch sử năm hồi viết về một sự kiện xảy ra ở Thăng Long khoảng năm 1516 – 1517, dưới triều Lê Tương Dực. Tác phẩm được viết vào mùa hè năm 1941, đề tựa tháng 6 – 1942. Từ vở kịch ba hồi đăng trên tạp chí Tri tân năm 1943 -1944, được sự đóng góp của nhiều nhà văn tiến bộ, Nguyễn Huy Tưởng đã sửa lại thành vở kịch năm hồi.
  • Tóm tắt tác phẩm:

Vũ Như Tô, một kiến trúc sư thiên tài bị hôn quân Lê Tương Dực bắt xây dựng Cửu Trùng Đài để là nơi hưởng lạc, vui chơi với các cung nữ. Vốn là một nghệ sĩ chân chính, gắn bó với nhân dân, cho nên bị vua Lê Tương Dực dọa giết, Vũ Như Tô vẫn ngang nhiên chửi mắng tên hôn quân và kiên quyết từ chối xây Cửu Trùng Đài (hồi I).

Đan Thiềm một cung nữ đã thuyết phục Vũ Như Tô chấp nhận yêu cầu của Lê Tương Dực, lợi dụng quyền thế và tiền bạc của hắn, trổ hết tài năng để xây dựng cho đất nước một tòa lâu đài vĩ đại “bền như trăng sao”, có thể “tranh tinh xảo với hóa công” để cho dân ta nghìn thu còn hãnh diện

 Theo lời khuyên, Vũ Như Tô đã thay đổi thái độ, chấp nhận xây Cửu Trùng Đài. Từ đó, ông dồn hết tâm trí và bằng mọi giá xây dựng tòa đài sao cho thật hung vĩ tráng lệ. Ông đã vô tình gây biết bao tai họa cho nhân dân: Để xây dựng Cửu Trùng Đài, triều đình ra lệnh tang thêm sưu thuế, bắt thêm thợ giỏi,tróc nã hành hạ những người chống đối. Dân căm phẫn vua làm cho dân cùng nước kiệt; thợ giỏi oán Vũ Như Tô vì nhiều người chết vì tai nạn, vì ông cho chém những người chạy trốn. Công cuộc xây dựng càng gần kề thành công thì mâu thuẫn giữa tập đoàn thống trị xa hoa trụy lạc với nhân dân càng gay gắt, giữa Vũ Như Tô với những người thợ lành nghề và người dân lao động mà ông hằng yêu mến ngày càng gay gắt.

Lợi dụng tình hình rối ren và mâu thuẫn đấy, Quận công Trịnh Duy Sán - kẻ cẩm đàu phe đối lập trong triều đình, đã dấy binh nổi loạn, lôi kéo thợ làm phản, giết Lê Tương Dực, Vũ Như Tô, Đan Thiềm, Cửu Trùng Đài bị chính những người thợ đó đập phá, tiêu hủy. 

Văn bản dưới đây là hồi V của vở kịch. 

B. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI

Câu 1: Các mâu thuẫn được thể hiện trong đoạn trích

- Mâu thuẫn thứ nhất: giữa phe nổi loạn và phe Lê Tương Dực. Phe nổi loạn gồm nhiều nhân vật: dân chúng, thợ xây dựng Cửu Trùng Đài; Phe đối lập trong triều đứng đầu là Trịnh Duy Sản. Mâu thuẫn trong hồi V đạt đến đỉnh điểm và được giải quyết trọn vẹn. Trịnh Duy Sản, Ngô Hạch giết chết Lê Tương Dực, Vũ Như Tô, Đan Thiềm và thiêu hủy Cửu Trùng Đài.

- Mâu thuẫn thứ hai: mâu thuẫn giữa quan niệm nghệ thuật cao siêu, thuần túy của muôn đời (Cửu Trùng Đài) và lợi ích trực tiếp, thiết thực của nhân dân.

Câu 2: Tâm trạng và diễn biến tính cách của Vũ Như Tô và Đan Thiềm.

- Vũ Như Tô: say sưa trong lí tưởng nghệ thuật đến mức quên cả thực tế đang diễn ra xung quanh: từ lời cầu xin của Đan Thiềm, việc Lê Tương Dực bị giết, quân nổi loạn .... Đến khi Ngô Hạch ra lệnh bắt ông vẫn tin là mình không có tội, vẫn mơ tưởng đến việc làm một "tòa đài hoa lệ" để "tranh tinh xảo với hóa công". Thậm chí, khi kinh thành phát hỏa, ông vẫn chưa tỉnh ngộ, cho đến khi công trình bị đốt,ông mới rú lên chua chát.

--> Nghệ sĩ vỡ mộng trước thực tế đau xót của đất nước, nhân dân mà lau nay đã không nhìn thấy do ông chỉ chạy theo cái lí tưởng của nghệ thuật cao siêu, thuần túy của muôn đời.

- Đan Thiềm: là người yêu cái đẹo, biết quý trong cái tài của người nghệ sĩ nên đã ra sức van nài Vũ Như Tô chạy trốn.

   Đan Thiềm là người biết quý trọng nhân tài, nhưng bà chưa thấy được mối quan hệ giữa Vũ Như tô – Người nghệ sĩ và cuộc sống.

Câu 3: Vấn đề giải quyết mâu thuẫn trong đoạn trích

   Mâu thuẫn giữa quan điểm nghệ thuật cao siêu, thuần túy của muôn đời và lợi ích của nhân dân trong đoạn trích vẫn chưa được giải quyết dứt khoát. Điều này được thể hiện ở phần cuối của vợ kịch. Quần chúng nổi dậy giết Vũ Như Tô, phá hủy Cửu Trùng Đài. Bản thân Vũ Như Tô bị giết nhưng vẫn chưa nhận ra sai lầm của mình. Vũ Như Tô không đứng về phe Lê Tương Dực nhưng vẫn muốn hoàn thành công trình nghệ thuật. Chính tác giả cũng băn khoăn vì kết cục này.

   Việc quần chúng giết Vũ Như Tô có lí đúng: nếu Vũ Như Tô không xây Cửu Trùng Đài thì nhân dân sẽ không rơi vào cảnh lầm than vì bản thân Lê Tương Dực không thể làm được. Tuy nhiên, hành động giết hại Vũ Như Tô và phá hủy Cửu Trùng Đài lại thể hiện tính thái quá. Giá trị nghệ thuật trong công trình và công sức của nhân dân bỏ vào đó thật lớn lao, nếu có thể hoàn thành công trình trong một giai đoạn khác thì sẽ tốt hơn cho nghệ thuât và cho chính người dân.

Câu 4: Đặc sắc nghệ thuật trong đoạn trích

- Mâu thuẫn kịch tập trung dẫn đến cao trào, phát triển thành đỉnh điểm với những hành động kịch dồn dập đầy kịch tính.

- Ngôn ngữ kịch điêu luyện, có tính tổng hợp cao.

- Xây dựng nhân vật kịch đặc sắc, khắc họa rõ tính cách, miêu tả đúng tâm trạng qua ngôn ngữ và hành động.

- Lớp kịch trong hồi V được chuyển một cách linh hoạt, tự nhiên, logic, liền mạch tạo nên sự hấp dẫn và lôi cuốn người đọc.

Luyện tập: Trang 193 sgk ngữ văn 11 tập 1

Trong lời đề tựa kịch Vũ Như Tô, Nguyễn Huy Tưởng viết: 

"Than ôi ! Như Tô phải hay những kẻ giết Như Tô phải? Ta chẳng biết.

Cầm bút chẳng qua cùng một bệnh với Đan Thiềm".

Bằng những hiểu biết về đoạn trích và về vở kịch, anh (chị) hãy phát biểu ý kiến của mình về lời tựa trên.

Bài làm:

  • Nguyễn Huy Tưởng là một trong những nhà văn tiêu biểu của văn học hiện đại . Sự nghiệp sáng tác của ông kéo dài từ những năm bốn mươi đến những năm năm mươi của thế kỉ XX. Ông nổi tiểng là một nhà viết kịch và một tác giả tiểu thuyết chuyên viết về đề tài lịch sử. Đặc biệt, ông là một trong số không nhiều những tác giả kịch nói xuất sắc của văn học Việt Nam hiện đại.
  • Vũ Như Tô là vở bi kịch lịch sử xuất sắc nhất trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Huy Tưởng và cũng là vở bi kịch xuất sắc nhất của nền kịch nói Việt Nam hiện đại. Tác phẩm được viết trước Cách mạng, được xây dựng từ nhiều yếu tố có thật trong lịch sử. Từ một câu chuyện chỉ xuất hiện thoáng qua trong chính sử, Nguyễn Huy Tưởng muốn khái quát hoá thành những vấn đề vô cùng lớn lao của con người nói chung: nghệ sĩ và nhân dân, cái đẹp vĩnh cửu, muôn đời, vĩ đại với những lợi ích thiết thực, trước mắt.
  • Trích đoạn Vĩnh biệt cửu trùng đài là hồi cuối cùng của vở kịch. Kiến trúc sư thiên tài Vũ Như Tô theo lời Đan Thiềm mượn tay bạo chúa Lê Tương Dực để thực hiện giấc mộng xây công trình vĩ đại Cửu Trùng Đài "tranh tinh xảo với hoá công”, “thách cả những công trình sau trước”. Để xây Cửu Trùng Đài, Lê Tương Dực đã huy động tất cả sức người, sức của, đẩy nhân dân đến chỗ cực độ lầm than từ đó tạo nên mâu thuẫn giữa Vũ Như Tô và nhân dân. Dân chúng oán thán Vũ Như Tô, đổ hết tội lỗi cho ông: “vua xa xỉ là vì ông. Công khố hao kiệt là vì ông, dân gian lầm than vì ông, man di oán hận vì ông, thần nhân trách móc là vì ông”. Trong khi đó, trong triều, Lê Tương Dực cũng gây ra oán thù với Trịnh Duy Sản - một viên tướng bất phục muốn cướp quyền lực từ tay Lê Tương Dực. Trong hồi cuối cùng, lợi dụng sự oán thán của dân chúng, Trịnh Duy Sản đã dấy binh nổi loạn, giết Lê Tương Dực, Vũ Như Tô và đốt Cửu Trùng Đài.
  •  Nếu căn cứ vào diễn biến của vở kịch thì những kẻ trực tiếp giết Vũ Như Tô chính là binh lính nổi loạn dưới quyền Trịnh Duy Sản. Tuy vậy, nhìn sâu xa hơn, cuộc nổi loạn đó chỉ có thể diễn ra khi có sự ủng hộ của dân chúng, những người đã quá oán thán công trình Cửu Trùng Đài và Vũ Như Tô.
  • Trịnh Duy Sản và đám lính nổi loạn giết Vũ Như Tô đúng hay sai? Bề ngoài, Trịnh Duy Sản tưởng như là kẻ nắm được “chính nghĩa”, là kẻ giết một bạo chúa, đáp ứng nỗi bất bình của nhân dân quá đau khổ vì công trình Cửu Trùng Đài nhưng nếu nhìn vào những gì chính Trịnh Duy Sản và đám lính nổi loạn do Ngô Hạch cầm đầu đã làm thì mói thấy đó chỉ là sự lừa bịp. Trịnh Duy Sản giết vua chỉ để trả mối thù cá nhân và thoả khao khát quyền lực của mình. Quân nổi loạn cũng chỉ là những kẻ tham lam, háo sắc, cũng xiêu lòng trước sự quyến rũ của Kim Phượng và hiếu sát. Như vậy, có thể nói, thực chất, Trịnh Duy Sản chỉ lợi dụng sự bất bình của nhân dân để mưu tính cho riêng mình.
  •   Nhân dân, những người đã gián tiếp giết Vũ Như Tô: Nỗi bất bình của nhân dân là hoàn toàn chính đáng. Cuộc sống, hạnh phúc của họ bị tước đoạt và chà đạp chỉ để xây Cửu Trùng Đài thoả mãn thú ăn chơi của bạo chúa. Lợi ích thiết thực, cụ thể của họ bị hi sinh. Nhưng nhân dân vì quá bất bình đã trở nên mù quáng. Lòng căm giận đã biến họ thành mù quáng, đúng như lời Đan Thiềm: “Dân chúng nông nổi, dễ sinh tàn ác. Họ không hiểu công việc của ông”. Họ đã bị kích động để trở thành một đám người say mê đốt phá, đổ tất cả tội lỗi cho Vũ Như Tô. Đốt Cửu Trùng Đài, nhân dân đã huỷ diệt chính mồ hôi, xương máu của họ, làm đất nước mất đi một công trình tuyệt mĩ. Như vậy, dù có động cơ chính đáng nhưng nhân dân đã phạm phải một sai lầm không thể cứu chữa được.
  •  Vũ Như Tô, người nghệ sĩ thiên tài: Vũ Như Tô là một nhân vật bi kịch. Ông có tài năng vĩ đại, có khao khát thực hiện tài năng của mình, có khát vọng mãnh liệt và ý chí cũng mãnh liệt quyết tâm xây dựng công trình Cửu Trùng Đài. Vũ Như Tô là người nghệ sĩ, ông nghĩ đến cái đẹp trác tuyệt, cao cả, vượt lên tất cả, cái đẹp cho muôn đời, vĩnh cửu. Tất cả những điều đó là hoàn toàn chính đáng. Tuy vậy, khát vọng của Vũ Như Tô là một khát vọng không thực tế, không thể thực hiện được và vì thế, Vũ Như Tô đã phạm phải một sai lầm bi kịch là mượn tay bạo chúa thực hiện giấc mộng sáng tạo, do đó, gây ra lầm than cho nhân dân. Vũ Như Tô chỉ nghĩ đến những giá trị cao siêu, muôn đời, vĩnh cửu mà quên đi lợi ích thiết thực, ngay trong hiện tại của nhân dân. Vũ Như Tô mù quáng, đến tận hồi cuối cùng, ông vẫn ngơ ngác không thể hiểu được “Tôi làm gì nên tội?”, không thể hiểu được mình đã chà đạp lên quyền sống của nhân dân để thoả giấc mộng xây Cửu Trùng Đài. Chính vì vậy, mặc dù xuất phát từ một động cơ đúng đắn nhưng Vũ Như Tô cũng đã phạm phải sai lầm và đã đi đến chỗ bị huỷ diệt.
  •  Suy nghĩ của Nguyễn Huy Tưởng “Như Tô phải hay những kẻ giết Như Tô phải? Ta chẳng biết!” có lẽ chính là suy nghĩ về mâu thuẫn giữa Vũ Như Tô và nhân dân, giữa khát vọng sáng tạo vẻ đẹp siêu việt, vĩnh cửu, bất tử cho muôn đời với những lợi ích thiết thực, ngay trong hiện tại. Cả hai bên đều đúng và cả hai bên đều sai vì đều mù quáng, chỉ nhìn thấy lợi ích của riêng mình và khiến mâu thuẫn trở nên xung đột trong bạo lực và huỷ diệt. Đó là sự băn khoăn và cũng là sự tiếc thương cho cả nhân dân và Vũ Như Tô.